ვახტანგ ვეკუა ჩხოროწყუს რაიონში გავრცელებულ ფოლკლორზე

ვახტანგ ვეკუას პატარა წერილი რაიონის ფოლკლორზე. (სტილი დაცულია)

📚 ჩხოროწყუს ფოლკლორი და ხალხური სიტყვიერება

ერის კულტურული დონის შესაფასებლად ფილოსოფოსნი იტყოდნენ: რამდენი საქვეყნოდ ცნობილი მეცნიერი და ფილოსოფოსი ჰყავსო, რამდენი ნიჭიერი სახალხო მთქმელიო” — ილია ჭავჭავაძე

🪶 ფოლკლორის არსი და ხალხური სიბრძნე

სიტყვა “ფოლკლორი” ინგლისური წარმოშობისაა და ხალხის სიბრძნეზე მიუთითებს. მას კერძო ავტორი არ ჰყავს – ერთი იტყვის, მეორე განავრცობს, მესამეც თავისას დაამატებს და ასე იქმნება ხალხური გრძნობების გამომხატველი ტექსტები.

📖 ჩხოროწყუს ფოლკლორული მატიანე

ჩხოროწყუში არსებობდნენ და არსებობენ ხალხური მთქმელები. მათი ნაწარმოებები ფართო გამოცემებში არ გამოქვეყნებულა, თუმცა მრავალი ნიმუში შესულია სხვადასხვა კრებულში:

• პროფესორ აპოლონ ცანავას კვლევებში
• იოსებ ყიფშიძის ქრესტომათიაში (1914)
• ტოგო გუდავას მიერ შედგენილ “ქართული ხალხური სიტყვიერება – მეგრული პოეზია” (1975)

ამ გამოცემებში შეხვდებით ისეთი ავტორების ტექსტებს, როგორიცაა:

• კაპიტონ გახარია
• ექვთიმე ქარჩავა
• ევდოკია ვეკუა
• 📕 1975 წელს გამოიცა “ქართული ხალხური სიტყვიერება” (მეგრული სიტყვიერება, პოეზია) – ტოგო გუდავას რედაქციით, სადაც შესულია ლესიჭინეში, კირცხში, მუხურში, ხაბუმეში ჩაწერილი ნიმუშები.

🌲 მითოლოგიური გმირი – მახუტელა

მაგალითისთვის გაგაცნობთ მითოსურ ამბავს მახუტელაზე, რომელიც ნადირთ-პატრონს, ტყაშმაფას (ტყის დედოფალს) იცავს საზარელი ოჩოკოჩის (ვაც-კაცის) ძალადობისაგან. ტყაშმაფას დაედევნება ოჩოკოჩი, ტყის დედოფალი კივილით გარბის და უხმობს მახუტელას. მახუტელა ოჩოკოჩს ერთხელ ესვრის ტყვიას. დაჭრილი ოჩოკოჩი ემუდარება მახუტელას – კიდევ მესროლეო, მაგრამ მახუტელა ამ თხოვნას არ აუსრულებს, რადგან იცის, რომ მეორედ ნასროლი ოჩოკოჩს ჭრილობას გაუმრთელებს.

ეს მითოლოგიური პასაჯი დღემდე შემორჩენილია საბავშვო თამაშობაში. სოფ. მუხურში ჩაწერილია ასეთი გადმოცემა:

ერთ-ერთი საბავშვო თამაშის დროს გაქცეულ ბავშვს თუ მეორე ბავშვი დაეწია და თავზე, მხარზე ან ზურგზე ხელი დაარტყა, დაზარალებული დამრტყმელს ეტყვის -დამიმატე, მახუტელაო~ (გემიძინი, მახუტელა). გამარჯვებული არ უნდა შეცდეს და მეორეჯერ არ უნდა დაარტყას. ამ ზღაპრის გამოხატულებაა ლექსი

გემიძინი, მახუტელა~: _ გემიძინი, მახუტელა!

ვეგეიძინა, ვარია! _ ჭყელ ოფედას, მახუტელა, სქან სახელ დო გვარია.

გემიძინი, მახუტელა! _ ვეგეიძინა, ვარია!

ჭყელ ოფედას, მახუტელა, სქან ეზო დო ფანია.

გემიძინი, მახუტელა! _ ვეგეიძინა, ვარია!

დორტახუდას, მახუტელა,

გაჭირებას ფალია.

გემიძინი, მახუტელა!

ვეგეიძინა, ვარია!

ჭყელ ოფედას, მახუტელა, სქან ფოქვაშ კარია.

დამიმატე, მახუტელა! არ დაგიმატებ, არა!

წყეული იყოს, მახუტელა, შენი სახელი და გვარი.

დამიმატე, მახუტელა!

არ დაგიმატებ, არა! _ წყეული იყოს, მახუტელა, შენი ეზო და ჯალაბი.

დამიმატე, მახუტელა! _ არ დაგიმატებ, არა!

გაგტყდომოდეს, მახუტელა, გაჭირვებისას ფალია.

დამიმატე, მახუტელა! _ არ დაგიმატებ, არა! წყეული იყოს, მახუტელა, შენი გამოქვაბულის კარი.

🎤 ხალხური მთქმელები – წარსული და თანამედროვეობა

ისტორიული მთქმელები:

• ეთერ გვარამია
• კონა ზარქუა
• თადა გოგუა
• ალექსანდრე სიჭინავა
• იზოლდა სიჭინავა,
• შოთა ჯიქია,
• ოლია სიჭინავა,
• ძაბული ავქსენტის ასული ვეკუა,
• მამანტი კვირტია,
• ბეგლარ კვირტია,
• ნიკო ტოტიას კვირტია,
• ბესა ლოგუა,
• აკაკი პეტრეს ძე გოშუა,
• ს. აფაქია-კვირტია,
• პეტრე იოსეს ძე ჩხარჩხალია,
• კაპიტონ გახარია,
• სერგო პერტაია.

დღეს სხვა თაობა ხალხური მთქმელებისა აგრძელებს ამ ტრადიციას და ჩვენ თვალწინ იქმნება ხალხური შემოქმედების ახალი ნიმუშები, რომელთაგანაც გამოვარჩევდით ლექსს „უკულ მუჭო დო“, რომელიც სოფელ თაიაში შეიქმნა.

მისი ავტორები მწყემსები არიან: იორდანე აფშილავა და როინ თოდუა, არა მარტო მთქმელები, არამედ შესანიშნავი მომღერლებიც. ისინი 2006 წელს საქართველოს ეროვნულ ფესტივალზე ამ ლექსზე შექმნილი ორიგინალური სიმღერით წარსდგნენ, რასაც განსაკუთრებული გამოხმაურება მოჰყვა. აი ნაწყვეტი ამ ცნობილი ტექსტიდან:
მოლე ჩიტი გილახე დო
მელე უჩა ყვარია
კოჩი ვარე ჩქინ მოხვარე
ღორონთ ქუმმახვარია.

უბედური ბედისია
მარგალ დუვილ ბერგისია
მუთუნ წამალს ვახვარულენს
ღომუ რგილიშ მეტისია.

ართ ჯოღორი ქოპუნსდო
გერშა ქუგუ ნაფულე
მოჯგირეებს ქოჭკუნსუ დო
ტერშა მუთუნ ვაღოლე. . . .

(გაღმა ჩიტი შემომჯდარა და გაღმა შავი ყორანი,
კაცი არა ჩანს მშველელი, ღმერთო, ისევ შენ მიშველი.

უბედური ბედისაგან მეგრელი მოუკლავს თოხსაო,
სხვა წამალს ისე ვერ ხმარობს, როგორაც გრილ ღომსაო.

ერთი ძაღლი მყავს ისეთი, მგელს უგავს ნაფეხურები.
მტერს ვერაფერი დააკლო, შეჭამა ნათესავები. . . )

თანამედროვე მთქმელები:

🎶 მუსიკალური ფოლკლორი და ანსამბლები

• ირაკლი კაჭარავა

ავტორ-მთქმელი და მომღერალი,, რომლის ერთი ლექსის ქართული თარგმანი ჩვენ შევასრულეთ ავტორის ნებართვით:

ლექსი: „ბჟა დო თუთაშ ბარჩხალუა“ (მთარგმნელი: ი. ჯალაღონია)

ბჟა დო თუთაშ ბარჩხალუა

ბჟა დო თუთაშ ბარჩხალუა,
მურიცხეფიშ ვარკალუა,
მაფშალიაშ ღურჭული დო
ქილორეფიშ კარკალუა. . .
სკან სისკვამეშ მემაჯინე
საფულეს ქიდიფხვარხვალუა.

არკვანიში კიონწაფა,
დიდაშ ნანაშ მორჩქილაფა,
ყებურს დაჩხირიშ ტყვარცალი დო
შორშე გერიშ მეყურაფა,
ოჩოკოჩიშ ბურინი დო
ტყაშმაფაში ეძირაფა,

ჭყონიშ ჯაშე გითნაციმა
ფურცელეფიშ ფარფალია. . .
დღას ვამორლასუდას
ჭიჭეშ გითოქვაქვალია.
ღორონთიშე ხვამელი ორდას
სქან მარდუ დო მაფალია.

ჭიჭე წყარს მერჩხა გოსქვანს,
მოძინელს პოპორუა,
მაციმ ჩხომიშ ვარვალი დო
ჩვამაშ მუნოფოფორუა.
თეზმა სარკოშ მაძირაფუს
შხვადო ვამკო დოხორუა.

ჭიჭეშ ნგარა ელმარჩქილე,
არკვანიში ჭკირჭკინუა,
დიდაშ ნანა გუმაშინენ,
ბაღანობას იბრთინუა.
წანეფი მუშის ორთუ, მარა
გურს ვეგიოხე სირჩინუა.

მზის და მთვარის ბდღვიალება

მზის და მთვარის ბდღვიალება
ვარსკლავების ელვარება,
ბულბულების ტკბილი სტვენა
და ხოხბების მღელვარება. . .
შენს მშვენებას რომ შევყურებ,
საფლავი მეცოტავება.

აკვნის ნაზი გადარწევა,
იავნანით მიძინება,
ბუხრის ცეცხლის ტკაცუნი და
მგლის ყმუილით შეშინება,
ოჩოკოჩის შლიგინი და
ტყაში მაფას შეკივლება.

მუხის ხით ჩამოცვენილი
ფოთლები დაფარფატებენ
ღმერთს ვთხოვ, რომ არ მოგიშალონ
სიხარული პატარებმა,
გამზრდელებს და გაზრდილებსაც
მიენიჭოს გახარება.

მეჩხერ ღელის ჩქერალები
დიდ ოაზე ღრიალებენ,
ქვირითობისას თევზები
წყალქვეშ გაიკრიალებენ.
ამ სასწაულების მნახველს
სხვა მოხიბლავს ნეტარება?

ჩვილი ბავშვის ღნავილი და
აკვნის რწევის ხმა მომესმა,
დედის ნანა მაგონდება
და ბავშვობა მოდის ჩემთან.
წლებს თავისი გააქვს, მაგრამ
გული მაინც არ ბერდება.

ამ ტექსტზე შექმნილი სიმღერა შესულია ჩხოროწყუს ხალხური სიმღერის ანსამბლ “ბორჯის”(გიორგი და ირაკლი კაჭარავები, რობერტ გეტია და იურა შენგელია) რეპერტუარში.

ჩვენი კუთხის ფოლკლორის განუყოფელი ნაწილია მუსიკალური ფოლკლორი. ჩვენი რაიონის თვითშემოქმედებით ჯგუფებსა და ხალხური სიმღერის ანსამბლ “ჩხოროწყუს”სცენაზე მრავალგზის გაუცოცხლებიათ ყველასათვის ცნობილი “აბა ულა “ერეხელი”,ჩაგუნა”, “ძაბრა”, “სი ქოული~, “დიდა ვოინანა~.
გულში ჩამწვდომი, ამაღლებული, უმშვენიერესია ჩვენი ხალხური მელოდიები. მსოფლიოს მრავალი ერი განუცვიფრებია მას. ღვთისმშობლის წილხვედრი ქვეყნის შვილებს ალბათ უფალი თუ ეხმარებოდა საოცარი ჰანგების შექმნაში. თაობიდან თაობას, საუკუნიდან საუკუნეს გადმოეცა და ჩვენამდე მოვიდა ბევრი მათგანი, უამრავიც დაიკარგა. ალბათ ყველას, ხმათა სიტკბოებით მოხიბლულს, გასჩენია კითხვა: ვინ დაიმღერა პირველად ეს ჰანგი? პასუხი კი ვერ გვიპოვია, მხოლოდ ვიცით, რომ ხალხურია, ჩვენია, მშობლიურია.

ძმები კაჭარავების მიერ შესრულებული სიმღერები უკვე თანამედროვე ჩაწერებითაც მოიპოვება.

ვახტანგ ვეკუა 2011 წელი