სოფელ ლესიჭინეს ტოპონიმიკა კრებულის მიხედვით

2.1ათასი

60ნ წლებში გამოცემული ტოპონიმიკის კრებული ჩხოროწყუს სოფელბის ისტორიის შესახებ მნიშვნელოვან ინფორმაციებს გვაძლევს, თუმცა ბევრი რამ გადახედვას მოითხოვს და კორექციაც აუცილებელიაა.

გთავაზობთ ლესიჭინეს შესახებ ტექსტურად ჰადმოტანილ ინფორმაციას

ტოპონიმთა ნუსხაჩხოროწყუს რაიონი

1. ლესიჭინეს სასოფლო საბჭო

სოფელი მდებარეობს რაიონის სამხრეთ-დასავლეთით, მდინარეების ხობისწყლის, ოჩხამურის, ზანისა და ცივის ხეობათა გაშ-ლილ ველიანში, რომელიც ამ მდინარეთა ქვიშითაა დაფარული.

წითელმიწა ალუვიური ნიადაგი ძლიერ ნოყიერია. ბევრია ოჩე და ხორგონა ადგილები. ხელსაყრელი ბუნებრივი პირობების გამო სოფელი ოდითგანვე ცნობილია სიმინდის, ღომის, ჭადისჭადის უხვი მო სავლით. ვაზისა და ხილის წალკოტებით. ვაზი ოდითგანვე მიშვებული იყო ხურმისა და ვაშლის მაღალ ხეებზე. მდინარეთა ხეობები და სოფლის განაპირა ადგილები ამ ვაზნარის დობერებით იყო მოფენილი, დღეს კი გაჩეხილია და სოფლის ტერიტორიის მთელი 2/3 ნაწილი ჩაის პლანტაციებს უჭირავს. მრავალ ადგილას ამოჩქეფს წმინდა და ანკარა წყაროები.

 სოფელს სამხრეთით ესაზღვრება ცხაკაიას რაიონი, სამხრეთ-დასავლეთით ხობის რაიონი, დასავლეთით ხობწყარი, ჩრდილოეთით ქვედა ჩხოროწყუს და ახუთის სასოფლო საბჭოები და აღმოსავლეთით ცხაკაიას რაიონი. 1930 წელს აქ საფუძველი ჩაეყარა. ჩაის საბჭოთა მეურნეობას. სოფელში 1065 კომლია 4400 მცხოვრებით. 

 ნ ა დ უ (ნახნავი, ნათესი), ადგ. 1. „გინნაზიმა“. როცა ხურგი (მიჯნა) მიწისა მოიშალა, გლეხებს მოჭრით მისცეს მიწა (orpy6) ჩამონაჭერები, ნადელები. ასეთ ადგილებს „ნადუ“ შეერქვა“. 2. „ად-გილი ნადუ, ნათესი, ნახნავი, გამოყენებული, ათვისებული, გატეხი-ლი ყამირი, ამიტომ ნადეი, ნადუ შეერქვა“ (კონდრატე კუჭუჭის ძე I სიჭინავა, 53 წლისა). ნოყიერი მიწა, სახნავი, საყანე. დღესაც მისი დიდი ნაწილი გამოყენებულია საყანედ. 

ხ ო რ გ ო ნ ა (დაზვინული, ნაყოფით ავსებული), ადგ. საყანე. „აქ ისეთი მოსავალი იცოდა, რომ ხალხი ამბობდა „მუნაწილი იხორ- გუუ“, მოწეული, ჭირნახული იზვინებსო“ (კ. სიჭინავა, 53- წლისა). 

ფოხვი-ადგილი

ნაოხვამუ-აქ ყოფილა სიჭინავების  ხატი. შემდეგ აქ ეკლესი ააგეს. ამ ეკლესიას მოსწრებია ჩვენი ძველები. მათ ძირის ხატის ლოცვა ყოველ აღდგომის მომდევნო სამშაბათს იცოდნენ. ორშაბათს კი ხორავები იკრიბებოდნენისინი ხარს კლავდნენ“ (კუჭუჭი მელიტონის ძე სიჭინავა). 

 ნ ა კ ა ზ ა რ მ უ ადგ. „ნაოხვამურია, აქ ბასაია სიჭინავას ჰქონია აბრეშუმის პირველი საპარკო კაზარმა და პარკის პირველი საამქრო“ (კუჭუჭი მელიტონის ძე სიჭინავა). 

ნ ა კ ა მ ც ე ლ ა რ უ, ადგ. ნაოხვამუსთან. „აქ სოფლის ძველი კანცელარია მდგარა. ჩვენს ძველებს ახსოვთ, რომ იგი რევოლუციამდეც კი აქ ყოფილა“ (კ. მ. სიჭინავა). 

ს ა ხ ვ ა რ ო, „ხვარეფიში კუნთხუ, ხორაში კუნთხუ (სახორაო, ხორავების (გვარია) უბანი“. 

ზ უ ბ ი, ადგ. ცენტრი სახორაოსი. 

ო ხ ვ ა მ ე (ნაოხვამუ), ეკლესია, დღეს ნაეკლესიარი. ადგ. „მდგარა წმიდა ბარბალეს ეკლესია. აქ გვიანაც იცოდნენ ხორავებ მა ხვამა. ხორავები წმინდა ბარბალეს საოხვამუროდ ღორსა კლავდნენ, ხოლო სიჭინავები -ხარს. მლოცველები ხორცს ინაწილებენ და სახლში მიაქვთ. ამ პირუტყვს ისინი „საოხვამურო შურდგმურს (სალოცავი. ცხოველი) ეძახიან“. 

– 

ბ ა ბ უ ე ს ქ უ ა ლ ე ფ ი შ ი  კ უ ნ თ ხ უ, ე. ი. დინო ბაბუეშვილებისა. ბაბუაშვილებისა, იქნებ ბაბალეშვილებისა. „აქ სიჭინავეების ამ ერთი ტოტის, დინოს სამოსახლო კუთხეა. სიჭინავები იყოფა დინოებად. საკუთურეფი, ბაბკოთურეფი, ხახუათურეფი, გოგელათურეფი, მირდათურეფი, გერიათურეფი ძაღიათურეფი, გურიშიათურები, ლაკვიშათურეფი, ჯაჯელათურეფი, მაჭვიტათურეფი, გოლიათურეფი და ა. შ. ესენი ცალკე დიდი პაპის, დიდბაბუას შვი-ლები იყვნენ სიჭინავას საერთო თურში. იგი დინო იყო,  ერთი ტოტი დიდი თურისა, მაგრამ პაპის თუ ბაბუას სახელით გამოყოფილი და გავრცელებული თური. ამიტომ ეძახიან თურებს. ესენი თურები, ცალკე გვარები არ ყოფილან“ (კ. მ. სიჭინავა). 

– 

ნ ა ო ხ ვ ა მ უ (ნასალოცვარი). „ხორავების ეკლესია მდგარა აქ“. 

 ო შ ა ყ ა რ (თავშესაყარი),  ნაოხვამუს მიდამოებში. დიდ მოედანზე ცაცხვისა და მუხის ხით დაჩრდილული მოედანი. „აქ ეწყობოდა „ჯარალუა“, „შაყარუა“ აქ ასეთ თავყრილობაზე იმართებოდა მარულა, დოღი, ეწყობოდა ხალხურ მთქმელთა შეჯიბრი, სიმღერა, ცეკვა; ხალხი ერთობოდა, ხოლო საჭიროების შემთხვევაში ეს შაყარუა განიხილავდა სოფლის, ხშირად თურის საერთო საწუხარს და საჭიროს“ (კ. სიჭინავა). 

„ეს ნაოხვამუ უძველესია, წმინდა ბარბალეს სახელობისა. ბარბალეს ქალწულის ბედსა და ბედნიერებას შესთხოვდნენ თურმე. მთელი სამეგრელოდან მოდიოდნენ მლოცველები, ილორიდანაც კი.

თუ ქალიშვილი დაებადებოდა ოჯახს, აქ გამოსალოცავად მოჰყავდათ. მეც მოვსწრებივარ ერთ ფაქტს: მარტვილიდანაც მოვიდა ერთ- ქალი და მოიყვანა გოგო, ამ გოგოს უნდა გამოულოცოო“ (ნინ `აკაკის ასული სიჭინავა, 53 წლისა). აღწერილი რიტუალი და სარიტუალო კერა გვაფიქრებინებს, რომ აქ წარმართული ღვთაების ბ ა რ ბ ა რ ი ს საკულტო, მთელს სამეგრელოში ამ ღვთაების საზოგადო ცენტრი უნდა ყოფილიყო, წაჩხურასა და ჟინანთარის მსგავსად. ეს ღვთაებებიც ხომ ასევე უძველესი, წარმართული პანთეონის მნიშვნელოვანი ღვთაებებია და მათი სარიტუალო ცენტრები ჟი ნ ო თ ა და მ ო ს ქ ე წ ა ჩ ხ უ რ ა ა (სალხინო, გეგეჭკორი რაიონი). ბარბარსაც ასევე, ალბად სვანების მსგავსად, სამეგრელო-ში ამ კერაზე ჰქონდა ცენტრი. ბ ა რ ბ ა რ და ამ ღვთაების კულტმსახურების წესები კი საკმაოდ აქვს შესწავლილი პროფ. ვ. ბარდავე- ლიძეს. „აქ უტუ თოდუას და მართალი თოდუას ურდუმს თავი მოუყრია. ბარბალობა 4 დეკემბერს   იცოდნენ. მეგრელები იტყვიან „ბარბალობა დღას თუნთი ინჯირუუ ომანეს დო გაზარხულიშახ ვე დირთუ“. ამ დღის შემდეგ დღე არ კლებულობსო, ამბობდნენ მოხუცები“ (მ. კვირტია). 

 მ ე ნ ჯ ი, ადგ. „მარილიანი, მლაშე წყალი ამოდის, საქონელ უყვარს აქ ძოვა“ (კ. სიჭინავა). 

ხ ვ ი ჩ ა რ ო ნ ი, ადგ. „დღეს საყანე. დიდ ნაწილზე ჩირგვნარი, ნაწილზე ჩაის პლანტაციაა“. ხვიჩარიაში ნარონია, ხვიჩარიე- ბის თურის ნადგომი“ (კ. სიჭინავა). 

პ ა ჭ ა კ უ რ ი, ღელე. 

პ ა ჭ ა კ უ რ ჭ ა ლ ე, პაჭაკურასპირა ჭალა. 

პ ა ჭ ა კ უ რ ი, ადგ. საყანე მასივი ღელეს ნაპირებზე. 

მ ე ტ ე რ ი ა, ადგ. 

მ ე ტ ე რ ი ა, ღელე. 

მ ა ს კ უ რ ი  ღ ე ლ ე, ღელე. მის მიდამოებს ღალუპიჯს  უწოდებენ

 ს ა ტ ყ ე ბ უ ჩ ო, ტყებუჩავების უბანი. ტყებუჩა

 ნ ა ფ ო შ ტ უ (ნაფოშტარი, ნაფოსტარი). შუა სამეგრელოს გზის ცენტრში. „უძველესი ფოსტა მდგარა. აქ დასასვენებელი სახლიც ჰქონდათ, ცხენებსაც ცვლიდნენ, ისვენებდნენ და შემდეგ გზას განაგრძობდნენ“ (ვლადიმერ სამსონის ძე სიჭინავა, 67 წლისა). 

 ნ ა ჯ ი ხ უ, „ადგილი ხვიჩარონის მიდამოებში, ნაჯიხუ ადგილია

ლ ე ს ი ჭ ი ნ ე, სოფ. სიჭინავების (გვარია) უბანი. 1. „აქ სულ სიჭინავეები სახლობდნენ. წინათ ეს გაუვალი ტყიანი ყოფილა. თურქებმა ნაჯარუში, ენწერის მიდამოებში დაიბანაკეს თურმე და ამ მიდამოებში სულ ამოწყვიტეს, გაიტაცეს და გაყიდეს მოსახლეობა.

ერთი ორსული ქალი. დარჩენილა, რომელსაც ტყეში პატარა ბიჭი დაბადებია. ეს ბავშვი კათალიკოსს აუყვანია. თურქებს მოუთხოვიათ მისთვის ეს ბიჭი, მაგრამ კათალიკოსს უარი უთქვამს. ძალიან ცოცხალი ბავშვი ყოფილა, ამიტომ ს ქ ვ ი ჭ ა  ს ქ ვ ი ნ ჩ ა ბიჭი შეურქმევია. სქვინჩარენია სქვინჩააო. იგი მოსავლელად ქუჩულორიებისათვის ჩაუბარებია. ქუჩულორიებს ბავშვი მიუთვისებიათ, ხოლო სასაფლაოზე ჯირკი დაუმარხავთ, ტილოში გახვეული. კათალიკოსისათვის შეუთვლიათ, ბავშვი მოკვდა და დავმარხეთო. კათალიკოსი გაბრაზებულა, მოსულა, საფლავი გაუთხრია, როცა ტილოში გახვეული. ჯირკი უნახავს, ბავშვი მოუთხოვია. იგი ხაბურზანიებს მიაბარა. ხაბურზანიებმა გაზარდეს. კათალიკოსს ქუჩულორიები დაუწყევლია: თქვანი საშველი ვაუას ღორონთქია, თქვენი საშველი არ ქნას ღმერთმაო), ამიტომ ქუჩულორიები არ მრავლდება. მათი გვარეულობა მხოლოდ თითო ოროლაა დარჩენილი, ხოლო ხაბურზანიები დალოცა და ამიტომ ხაბურზანიების გვარი იზრდება. კათალიკოსს ეს ადგილი ს კ ვ ი ჭ ი ა, ს ი ჭ ი ნ ა, სიჭინავასათვის, იმ ბიჭისათვის მიუცია საცხოვრებლად. აქ მაშინ უღრანი ტყე ყოფილა, გაუვალი და უსიერი. აქ დასახლებულა, ცოლი მოუყვანია და გამრავლებულა სიჭინა. აქედან სიჭინავას შვილებს გვარად იმ სიჭინას სახელი დარქმევიათ“ (იონა ბახვას ძე სიჭინავა, 89 წლისა).

2. „ეს ადგილი გაუვალი ტყიანი ყოფილა. თურქი აზნაური ვიღაც ჭიჭინა მოსულა აქ. ის გამოქცეული, — ნარტებუ ყოფილა. იგი ჭიჭინაძე გამხდარა. ჭიჭინაძე თავადიშვილია. ეს გამოქცეული ჭიჭინა თუ ჭიჭინაძე, აქ მოსულა და ქალი დაუორსულებია. ეს ქალი ხაბურზანიებმა შეიფარეს. მისი შვილი გაზარდეს. ის ამბავი დაფარეს და სიჭინა ს ქ ი ჭ ი ნ ა შ ი (ჭიჭინას შვილი უწოდეს). აქ შემდეგ მისი ნაშიერები მომრავლდნენ“.

III. „სიჭინა ერთადერთი გვარი ყოფილა ამ ადგილებში, ბატონი არ ყოლია, არავის არ ეყმობოდა, ყმა არ იყო, მაგრამ არც აზნაური ყოფილა დადიანს ემსახურებოდა ერთგულად. ერთგული სამსახურისათვის დადიანს უკითხავს მისთვის „რა მოგცეო“,—„სქან ტიბინი პატონი“ (შენი გულის სითბო ბატონო, შენი გავლენა, შენი სითბო, შენი ყურადღება ბატონო). 

ასე კითხა მეორეჯერ, მესამეჯერ. სიჭინამ ასე უპასუხა სულ. მაშინ სიგელი დააწერია, სადაც მისი ტიბინი (სითბო) მისცა. ამის შემდეგ ეს შეუვალი უბატონობა სიჭინავებს არ მოშლიათ, ისინი დადიანის კაცები იყვნენ“ (ვლადიმერ სამსონის ძე სიჭინავა, 57 წლისა). IV. „სი- ჭინავეებს ეძახიან „რგვალი ჭკიდიში მატოხალს“ (მრგვალი მჭადის ხარბად მჭამელს). ნამღვდელარი, შემდეგ მასწავლებელი ჭიჭინაძე კალისტრატე რომანოზის ძე იტყოდა: ჩვენ ან ყველა ჭიჭინავები ვართ, ან ყველანი სიჭინავებიო. არის ლეგენდა: გელათიდან მოდიოდა ეპისკოპოსი თუ კათალიკოსი, გზაში ბიჭი უპოვია, სულ პატარა, მას უნაგირზე შეუსვამს და წამოუყვანია. გზაში ბიჭი ავად გამხდარა, ამიტომ ეპისკოპოსს იგი ქუჩულორიებისათვის მიუბარებია. ქუჩულორიებს ბავშვი მოსწონებია, მის მაგივრად ჯირკი დაუმარხავთ, ბავშვი კი გადაუმალიათ. ეპისკოპოსს ბავშვი მოუკითხავს, მაგრამ უთქვამთ, მოკვდა და დავმარხეთო, თანაც საფლავი უჩვენებიათ. ვიღაცას ქუჩულორიები გაუთქვია. მაშინ ეპისკოპოსს საფლავი გაუთხრევინებია და ჯრიკო უნახავს. ბავშვი მოუთხოვია და წაუყვანია. ბავშვს სკვინჭა, კვინჩა რქმევია. მას სკვინჭა ბიჭი დაულოცია: „ეს ადგილი სულ შენთვის მიჩუქნია, ნისქურიდან ოჩხომურამდე შენია, ისე გამრავლებულიყავ, რომ ყველგან იყოს გაფანტული შენი გვარი, შენ სიჭინა ხარ. შენ კი ქუჩულორიავ, რაც ხარ ის ყოფილიყავ, არც გამრავლებულიყავ, ნურც ამოწყდებიო“. ასე მომრავლებულან სიჭინავეები, ქუჩულორიები კი ძალზე შემცირებულან“ (ეზიკო პეტრეს ძე სიჭინავა, 58 წლისა). 

 ჭ ო ლ ო კ ა კ ა რ ი, ადგ. ჭოლოკავების კარი. დადიანს კარგ სამსახურს უწევდა ვინმე ჭოლოკა. ამ სამსახურის გამო დადიანს აზ- ნაურად გაუხდია იგი და ეს ადგილი მიუცია“ (ვლ. სიჭინავა, 

 ბ ა ბ კ ო თ ი, ადგ. „ბაბკოჩის გამონაყოფი ადგილია“ (კ. სიჭინავა). 

დ ო ბ ე რ ა, ადგ. „რზენი (დაბალი) ადგილია. აქ მაღლარი ვენახი ყოფილა მიშვებული ხურმასა და ვაშლის ხეებზე. აქ ყოფილა ჭვიტილურის, ხარდანის, დღუნდღუშის ჯიშის ვაზი. დობერას, ვაზნარის განაპირას ყოფილა ნაჭკიდუ, სადაც (მჭადამჭადას) ჭადა- ჭადას თესდნენ. მას „კიტაიას“ ეძახდნენ. უფრო წვრილი, ხშირად წელამდე შიშველი მარცვლიანი ყუბერები (თავთავის ტოტები) ჰქო-ნია“ (ვლ. სიჭინავა). 

 ნ ო ხ ო რ ი ი(ნასახლარი), ადგ. „უძველეს დროში ნასახლარია, შემდეგ ამოწყვეტილი, ხალხი აყრილა და განსახლებულა“ (ვლ. სიჭინავა). 

შქა ტყა (შუა ტყე), ადგ. „გაუვალი ტყე ყოფილა, დღეს გაჩეხილია და ჩაის პლანტაციაა გაშენებული“. 

ნ ა ბ ე რ ა ღ უ (ნაბაირაღალი), ადგ. შუა სამეგრელოს გზაზე. „ამ ადგილას. დადიანის დროშა ყოფილა აღმართული, მისი საბატონო ადგილი იყო მინიშნული“. 

ტ ე ბ ი (ტყე), ადგ. ფერდობი ადგილია. „გაუვალი ტყე ყოფილა, დღეს ჩაის პლანტაციაა“. 

პ ა პ ა თ უ რ ე ფ ი, უბანი. „პაპათურების, პაპის მემკვიდრე- თა სამოსახლო ყოფილა, ეს დინო აქ ესახლა. დღეს ეს უბანი მხოლოდ პაპათურებს არ ეკუთვნის, აქ სხვა გვარიშვილები უფრო სახლობს“. 

ო ე კ ე შ ი (სალეკო), ლეკი მინერალური თიხაა, „საღებავად იყენებენ, მისი ამოსაღები ადგილი ყოფილა“, „აქ საღები მიწა ლეკი ამოჰქონდათ“. 

 ბ უ დ უ თ უ რ ი, უბანი. „ბუდუს მემკვიდრეთა უბანია. ეს დინო ესახლა წინად, დღეს ადგილს ჰქვია, ბუდუთურების გარდა აქ სხვა გვარებიც სახლობენ“. 

ზ უ რ ე მ ი, ადგ. ტყე. „წინად გაუვალი ტყე ყოფილა, დღე-საც ტყეა“. 

დ ო ბ ე რ ა (დობილო), ადგ. დღეს აქ ჩაის პლანტაცია და ყანე მასივია. 

 ს ა კ ა ც ი ო, კაციების (გვარია) უბანია. „კაციები დადიების გლეხები იყვნენ“ (თედორე შარუს ძე კაცია, 82 წლისა). დღეს აქ კა- ცია ბევრი არ სახლობს. 

 ხ ო რ გ ო ნ ა, ადგ. 

ს ა ლ ა შ ხ ი ო, ლაშხიების (გვარია) სამოსახლო, ადგ. „ისინი დადიანების გლეხები იყვნენ“. 

 ს ა ვ ე კ უ ო, ვეკუების (გვარი) სამოსახლო უბანი. 

ბ ე გ ი (კბოდე), ადგ. 

ნ ა ბ ე რ ა ღ (ნადროშალი), ადგ. ბეგის აღმოსავლეთითაა. 

 ო ჩ ე. უხვი, ნაყოფიერი უბანი. „ჩიტიათურების სამოსახლო უბანი იყო“. 

გოჯოში ნოხორი (გოჯოს ნასახლარი), ადგ.

ბ ა ხ ვ ა შ ი ნ ო ხ ო რ ი ი (ბახვას ნასახლარი), ადგ.

 ღ ო რ ჯ ო ი ა, ადგ. 

როსტომიკაში ტობა (როსტომიკას ტბა), ადგ. 

ღ ა ჩ ე რ ე (თეთრი ღელე), ღელე. დიდი ღელე. 

ს ა ხ ო რ ო (სახორავების), ადგ. „აქ ხორავების ეკლესია მდგარა. იგი მათი ძირის სალოცავი უნდა ყოფილიყო“ (თ. კაცია). 

ლ ე ვ ა შ ი წ ყ უ რ გ ი ლ ი (ლევას წყაროს წყალი), ადგ.

დ ი ტ ე ფ ი შ ი ღ ე ლ ე (დიტების ღელე), ადგ. „დიტები ყოფილან გვარად. ისინი სახლებულან აქ“. 

 თ ა მ ა ზ ე თ ი, ადგ. „თამაზია გვარი ყოფილა და ისინი სახ- ლებულან ამ ადგილას“ (კ. მ. სიჭინავა). 

 გ ა ღ ი თ ი, ადგ. „აქ გაღითურები სახლებულან, გაღი ყოფილა დიდკაცი და მისი თი ყოფილა აქ“ (თ. კაცია).

გაშარეფი (გაში მახორეფი  სერზე მოსახლენი),  „აქ, ამ სერზე 30 მოსახლე კაცი სახლებულა“. 

ს ქ უ რ ჩ ა, ღელე. 

ო ჩ ხ ა რ ჩ ხ ა ლ ე, ადგ, სადაც არის მუდმივი ანკარა წყარო,

ე ნ წ ე რ ი (ეწერი მიწა), ადგ. დღეს ჩაის პლანტაციაა.

 დ ღ უ ნ დ ღ უ შ ო ნ ა (ვაზია დღუნდღუში. მისი დობილო ყოფილა), ადგ. 

59. ჭ ვ ი ტ ი ლ ო ნი- (ვაზია ჭვიტილური. მისი დობილო, ყოფი- 

 შქა სამარგალოში შარა (შუა სამეგრელოს გზა), „ეს გზა სამეგრელოს შუაზე ყოფდა. იგი ზუგდიდს აერთებდა გორდთან, ფოცხოთი-ზანათი-ლესიჭინეთი გადიოდა ხობსა და ზუგდიდში. ამ გზით დადიოდა ეტლები, დილიჟნები, ამ გზით მიმოდიოდა ჯარის ხალხი, საქმის კაცები, ქარავანი, ვაჭართა ურმები. ეს გზა მთელი სამეგრელოს სასიცოცხლო ძარღვი იყო“ (იონა ბახვას ძე სიჭინავა, 89 წლისა). 

მ ა ქ ს ი მ ე შ ი  დ ი ხ ა (მაქსიმეს მიწა), ადგ. 

ნ ა ჭ კ ი დ უ (ნამჭადარი), ადგ. „მჭადს ვთესდით და უხვ მოსავალს ვიწევდით. მჭადს ვცეხვავდით და მარცვალს ან ვხარშავდით და რძის ფაფას ვაკეთებდით, ან ვფქვავდით და მჭადს ვაცხობდით. მისი მჭადი ოდნავ მოწითალო, ოქროსფერისა იყო, ძლიერ სასიამოვნო სუნისა და გემოსი. მჭადის კვერებსაც ვაცხობდით, საოხვამური კვერებს. მჭადის მარცვლებს ბეღელში ვინახავდით. მჭადი და ღომი ჩემი ბაბუას გადმოცემით ერთად-ერთი საკვები ყოფილა ჩვენი წინაპრებისა. მჭადი და ღომი სიმინდზე და პურზე ნაკლები არ იყო“ (თ. კაცია). 

ნ ა ღ უ მ უ (ნაღომარი), ადგ. „ამ ადგილებში სულ ღომის ღომს ვთესავდით. ღომი სამი სახისა იყო. „ჩქინებურა“, მსხვილი მარცვლები ჰქონდა, საკმაოდ დატოტვილი, მრავალყუბერიანი (ტოტიანი). მარცვლებიც საკმაოდ მსხვილი და ფეროვანი, ოქროსფერი. ციცუა კი უფრო წვრილთავთავიანი და წვრილმარცვლიანია, იგი ადრე შემოდის. კანიც ადვილად სცილდება. ჩამურში კაკუტით მხოლოდ მცირე დამუშავებაა საჭირო, რომ მარცვალი ადვილად დაცვივდეს, გახმობაც უფრო ადრე იცის. ადვილად და კარგად შრება, ხმება. კ ი ტ ა ი ა კი შედარებით თავისებური ჯიშია. მისი მარცვ- ლები შედარებით დიდია და საფარველი თითქმის ნახევარზე იხსნება

წელს ზემოთ შიშვლდება მარცვალი, ამ სიშიშვლის გამო ვეძახით კიტაიას. იგიც ადვილად იფშვნება. ღომის თავთავებს ვკრავდით კ ვ ა კ ვ ე ბ ა დ, ვინახავდით ნალიაში, სასიმინდეში. ჩვენთან ღობურ ნალიებს წინად სწორედ ღომისათვის, მის გასახმობად აკეთებდნენ. მას ორფრთიანი სახურავი ჰქონდა. ირგვლივ შემოღობილი იყო და ოთხ მაღალ ხის ბოკონზე იდგა. მას ჩვენი ძველები ფ ა რ ო ნ ს ეძახდნენ. ფარონი უფრო ღია სათავსია, ჰაერი უფრო მოძრაობს, ამიტომ ადვილად შრება მასში ჩალაგებული თავთავი. ნალიაც, რომელსაც სასიმიდეს ვეძახით, ამ ტიპისაა. როცა საცეხვად გვინდოდა გაგვემზადებინა თავთავი, მას მზეზე გავშლიდით, ან ოლეში (ესეც ღობურია, ოთხმხრივ გონიო ამოღობილი ჩელტი, რომელსაც მცირე გო- ნიოს ზემოდან წკნელი თავისუფალია და შეკრულია), რომლითაც ობერტეშზე ვკიდებდით, ქვემოდან ცეცხლს შევუნთებდით ო ლ ე ს, და ასე ცეცხლზე ვაშრობდით თავთავს. შემდეგ ქვის ან ხის მაღალ, გულამოღებულ ჯირკოზე ოჩამურეში ან ჩამურში ვყრიდით და კ ა კ უ ტ ე ბ ი თ—თავმსხვილ წახრილ, გრძელტარიან სა- ცეხვით ვცეხვავდით. კაკუტი უფრო ქალებს ეჭირათ. ერთ ჩამურს ორი სამი ქალი მორიგეობით ურტყამდა კაკუტს და ცეხვავდა, გაცეხვილ მარცვალს ვყრიდით ხის ტყავის შედარებით ფართე თვლებიან საცერში და ვცრიდით. შემდეგ გობით ვანიავებდით და ასე დარჩეულ მარცვალს ვინახავდით ბეღელში- ხულაში ბაღუში და საჭიროების დროს ვიყენებდით, ვხარშავდით, ღომს ვამზადებდით, ან ე ლ ა რ ჯ ს, ან კიდევ რძის ფაფას, მისგან და ოჯალეშის ღვინისაგან ვადუღებდით ტ ი ბ უ ს, საოფლე და სამკურნალო საშუალებას“ (ი. სიჭინავა). 

 ნ ა ი ს ი რ უ (ნაისლარი), ადგ. 

ტ ე ბ ი (ტყე), ადგ. „ჩემი ძველებისაგან გამიგონია ლეგენდა, რომ ალექსანდრე თურქი ესახლა ზღვისპირას, იქ, სადაც დღეს ანაკლიას ვეძახით. ალექსანდრემ ცოლი შეირთო, რომელსაც ქალიშვილი მოჰყვა. ალექსანდრემ ქალიშვილს თავი მოსთხოვა. იგი გაექცა მას, გზაში სანდრო. ლიპარტია შეხვდა, ქალი მოეწონა, მან უარი უთხრა. ქალი ტყეში გაიქცა. ალექსანდრეს ჰყავდა სანდო ბიჭები, რომლებიც ამ ქალიშვილის საძებნელად გაუშვა, წაიყვანეთ და ტყეში მოჰკალითო. ბიჭებს გოგო შეეცოდათ და ტყეში გაუშვეს. გოგო ხეზე ავიდა და კივის. ამ დროს სანდრო ლიპარტიას მორდუს შვილები, ძიძის შვილები მოდიან, გაიგეს ქალის კივილი, ხიდან ჩამოიყვანეს და ამბავი გამოჰკითხეს, მან ყველაფერი დამალა და დაკარგული – ვარო თქვა, ბიჭებს მოეწონათ. შუა სამეგრელოს გზაზე გავიდნენ და ერთ-ერთ მათგანს გაჰყვა იგი ცოლად და ისევ გურიაში გაბრუნდნენ. ამ გოგოს ანა ერქვა. მათ ორი ბავშვი შეეძინათ. რამდნიმე წლის შემდეგ ისინი სამეგრელოში წამოვიდნენ ნათესავების სანახავად. მორდილს, რომელმაც ქალი შეირთო ძ ი ძ ე ს ქ უ ა (ძიძაშვილი) მოჰყვება. ტყეში რომ შემოვიდნენ, ამ ტების ტყეში, მორდილი, ქმარი იმ ქალისა, მისაშარდავად წავიდა. ამ დროს ქალს ძიძაშვილმა თავი მოსთხოვა, ქალმა უარი უთხრა. რომ გაემწარებინა, ძიძი შვილმა ერთი ბავშვი ჩაუგდო წყალში, მერე მეორეც, მაშინ ქალიც გადახტა წყალში. წყალმა ქალი გამორიყა ნაპირზე, ხოლო ბავშვები წაიღო. ქალი თურმე ეკალ-ბარდს ჩახვეოდა და ამან გადაარჩინა. ამოვიდა ნაპირზე, ნახა ოჯახებია, სამი-ოთხი სახლი დგას, რამდენი მე კაციცაა აქვე.

მათთან მივიდა ქალი. ჰკითხეს: ვინა ხარო და დაკარგული ვარო. სთხოვა, თქვენთან დამტოვეთ, ოჯახს მოვუვლიო, ესენი მეფის მეღორეები ყოფილან, მათ ქალს ჩააცვეს, აჭამეს და ნება დართეს აქ დარჩენილიყო. ქალი კარგი მეოჯახე გამოდგა. სულ დაწმინდა, დაასუფთავა ყველაფერი. ამ დროს მეფის შვილმა ჩამოიარა ეს ადგილები. ნახა ქალი, მოეწონა. მეფეს უამბო თავისი არჩევანის შესახებ. მეფემ ნახა ქალი, ჰკითხა, ვისი ხარო და, არ ვიციო. მეფემ რძლად წაიყვანა იგი, ისე ლამაზი და კარგი ქალი იყო. ერთხელ მეფეს სთხოვა დედოფალმა, ნათესავები მომენატრა და მაჩვენეთო, მეფემ დაიბარა ყველა: ალექსანდრე, სანდრო ლიპარტია, მისი ქმარი, ძიძაშვილები და ის ორი ბიჭი, რომელმაც ტყეში დატოვეს ეს გოგო. აქ ქალმა მათი თანდასწრებით მეფეს ყველაფერი უამბო. მეფემ ალექსანდრე და ერთ-ერთი ძიძაშვილი მოაკვლევინა. ბიჭები, რომელმაც ქალი დაინდეს და ტყეში დატოვეს, დაიახლოვა და კარისაცებად გახადა. ხოლო ძიძაშვილი და მორდილი, ქალის ქმარი, განდევნა. იმ ზღვისპირა ტყეს, სადაც ანა დატოვეს და კივილით გადაირჩინა თავი, ანაკლია შეარქვეს, ამ ტებს კი, სადაც ძიძი- შვილმა თავი მოსთხოვა და ქალმა თავი დაიცვა, დღესაც ა ნ ა შ ტ ების უწოდებენ“ (ი. სიჭინავა). 

 ს ა კ ი ზ ი რ ი ო, კიზირიების (გვარია) დასახლება,

  გ მ ო ხ ო ნ ჭ ა ლ ე (გაღმა ჭალა), ადგ. 

ა ბ ა ნ ო, ადგ. „აქ დღესაც არის შემორჩენილი ციხის კედლები. აქ უტუ მიქავას ლაშქარს გამოუვლია და ურდუმის შაყარუა ჰქონია. ერთ კვირას მდგარა მისი ურდუმი, რომელსაც შეერთებია ხობიდან ჩამოსული ყმა გლეხთა რაზმები. აქ უტუს უქადაგნია კიდე ც. დადიანებს აბანო ჰქონიათ მოწყობილი; წყარო თურმე ჯიხის ქვაბში თბებოდა და შემდეგ თიხის მილებით მოდიოდა საბანაო ოთახებისაკენ. დღეს მისი ნანგრევია აქ შემორჩენილი. აქ ცივი წყლის აბანოებიც იყო, რაც ძალიან მარგებლად ითვლებოდა, მალარიით დაავადებულების განსაკურნავად“ (ალექსანდრე ბაგრატის ძე ხორავა, 58 წლისა), 

 ს ა ხ ვ ა რ (სახორაო, ხორა — ხორავა გვარია), ადგ. „აქ სულ ხორავები სახლებულან წინათ. აქ ზღვისპირეთიდან ექვსი ძმა ჩამოსულა. ერთი პატარა ბიჭი ხის ფუღუროში უპოვიათ, იგი ძმად მიუღიათ და გამოუზრდიათ. მათ დაუფიციათ, ვინც ამ ბიჭს ძმად არ იგულებს, იგი დაწყევლილი იყოსო. შემდეგ ეს 7 ძმა გამრავლებულა. ამ შვიდ ძმისაგან ხორავების გვარის შვიდი დინო წამოსულა: ოჯაკუთური, ბ ა კ ი ჩ ი ა თ უ რ ი, ბ ა ბ შ ე ლ ა თ უ რ ი, კ ოჩ ა რ დ ი ა თ უ რ ი, გულუნთური, მ ო რ დ ე ლ თ უ რ ი, პ ა პ თ უ რ ი. ხორავას ყოველი ოჯახი ერთ-ერთი ამ დინოს მემკვიდრეა, ხორავების თურის ერთ-ერთი ამ ტოტის ნოყოა, ნაყარია“ (ა. ხორავა). 

 ნ ა ო ხ ვ ა მ უ, ადგ. წმინდა ბარბალეს სახელობისაა. „აქ ბარბალობის დღესასწაული იცოდნენ. ბარბალობა ხორავეების თავსალოცავი და თავდღესასწაული იყო — „დ უ დ ი  დ ღ ა ხუ, დ უდ ი  ო ხ ა მ უ რ ი“. ეს დღახუ დიდი დღესასწაული, დიდი დღეობის დღე ყოფილა“ (ა. ხორავა). 

ო ქ ა ჯ ე (საქაჯო) ადგ. „წინად გაუვალი და საშიშარი, ქაჯების და ეშმაკების საბუდარი იყო“. 

ო ხ ვ ა მ ე (სამლოცველო), დღეს ნანგრევია. ამ ბაზილიკური ნაგებობის კარსა და ფანჯრებს ამშვენებს ორნამენტი. ორნამენტის კვეთა და ეკლესიის არქიტექტურული სტილი XVI—XVII საუკუნეს შეიძლება მიეკუთვნოს. ეკლესიის ეზო ცაცხვის მრავალწლიანი კორომებითაა დაფარული. „აქ გადაცემა ხდებოდა. ხალხი დამნაშავეს ხეზე ლურსმნის მიჭედვით გადასცემდა, დაწყევლიდა ხოლმე“ (ა. ხორავა). 

 ს ა კ ა კ ა ს ქ უ ო (საკაკაშვილო), კაკაშვილების უბანი. 

დ გ ე ბ ი ა შ ი ტ ყ ა (დგებიას ტყე), ადგ. (დგებია გვარია). დღეს ჩაის პლანტაციაა. 

ნ ა ნ წ ყ ვ ჭ ა ლ ე (ჩანაქცევი ჭალა), ადგ. „ღმერთის მიერ დაწყევლილი და დაქცეული ადგილია“. 

ზ ა კ ა ლ ო ნ ი (ბზანარი), ადგ. „ოდესღაც ბზის ტყე ყოფილა“. 

ზ ე გ ა ნ ი (სერი), ადგ. დღეს ჩაის პლანტაციაა. 

კ ო ლ ო შ ო ნ ა (ვაზის ჯიშია), ადგ. „ოდესღაც კოლოშის ჯიშის ვაზი ხარობდა აქ. კოლოში მწარეა, მწარეა მარცვალი, მაჭარიც მწარე დგებოდა, ღვინო იცოდა კარგი“. 

 დ ღ ვ ე ბ უ, ადგ. „ჭაობიანი და წყლიანი ადგილი ყოფილა, დღეს დამშრალია დასაყანედაა გამოყენებული“. 

გ ო მ ნ ო ხ ო ნ ჭ ა ლ ე (გადახნული ჭალა), „აქ უტუს ლაშ-ქარის ურდუმის ბანაკი ყოფილა“. 

უ ჩ ა ღ ა ლ (შავღელე), ღელე. 

ო კ ი წ ი ე (ჭალა ადგილია), დღეს საყანეა, მდებარეობს აბანოს- სამხრეთით, მდინარე ხობისწყლის მარცხენა ნაპირზე, უჩაღალის აღმოსავლეთით. „აკნაწყვი ადგილია, ჩაქცეული ადგილი“. 

ნ ა ო ხ ვ ა მ უ (ნასალოცვარი), ადგ. დღეს ნანგრევია შემორჩენილი. „აქაც უტუს ლაშქარი მდგარა. აქ უნახავთ მიწის ხვნისას ადგილობრივ მხვნელ-მთესველებს ქოთნები, ქვევრები და სხვა“. 

ნ ა ხ ა რ დ ა ნ უ (ნახარდნარი), ადგ. „აქ წინათ მაღალ ხურმის ხეებზე ხარდანის ჯიშის შავყურძნიანი ვაზი ყოფილა მიშვებული, შემდეგ გაუჩეხიათ“. 

ც ა ც ხ ვ ჯ ი ნ ჯ ი (ცაცხვშირი), ადგ. გაშლილ ველზე კონუ- სურად ამაღლებული მაღალი მიწაზურგაა, დაახლოებით 10 მეტრის სიმაღლისა. კონუსის ცენტრში დიდი, ათასწლოვანი ცაცხვი დგას. შემდეგ ჩრდილოეთით უნაგირაა. ვრცელი ბორცვის ცენტრში დგას ოხვამე — ეკლესია. „ცაცხვჯინჯი ხორავების უძველესი სალოცავია. ამ ადგილის სამხრეთით გაშლილ ჭალაზე გადიოდა „შქა შარა“. ამ გზით უვლია უტუს ურდუმს. ამ ადგილს ოკათაფუსაც უწოდებენ“. 

 გ უ მ ა რ ო ნ ი (გვიმრნარი), ადგ.

 ნ ა ჭ კ ი დ უ (ნამჭადარი), ადგ.

  ნ ა ღ უ მ უ (ნაღომარი), ადგ.

ნ ა ი ს ი რ უ (ნაისლარი), ადგ. 

ნ ა ო ს ხ ა პ უ (ნასაცეკვარი), ადგ. „აქ, სოფლის მოედანზე ხალხი იკრიბებოდა და ცეკვავდა და თამაშობდა ყოველ შაბათსა და კვირა საღამოს“ (ა. ხორავა). 

ნ ა ჭ ი რ უ (ნაჭირალი), ადგ. „განაჭირი ადგილია, სადაც ჭირსა და უბედურებას მოუსრავს ხალხი“. 

 ნ ა ო ნ თ ხ უ (ნაოთხარი), ადგ. „ყანა მიწის პატრონისაგან სანაონთხოდ, ე. ი. მეოთხედად დამუშავების პირობით აღებული და დამუშავებული მიწა, ხიტუ და მისი შვილებისა“ (ა. ხორავა). 

 შ ქაკარი (შუა კარი), ადგ. „შუა სამეგრელოს გზის კარი იყო ამ ადგილას“, 

 ს ა კ ა კ ა ს ქ უ ო (საკაკაშვილო), უბანი, კაკაშვილები სახლობენ. 

ნ ა ო ხ ვ ა მ უ (ნასალოცვარი), ადგ. მდებარეობს რუსთაველის სახელობის კოლმეურნეობის ცენტრში, კანტორის წინ, „შქა სამარგალოში შარმას“ პირას,