ტოპონიმები ხსირად წარსულის აღდგენაში გვეხმარება. გვახსენებს ჯვეშებს და გვიბიძგებს მომავლისკენ . ამჯერად ჩხოროწყუს ტოპონიმიკიდან ქვედა ჩხოროწყუს ნაწილს გაგიზიარებთ
2. ქვედა ჩხოროწყუ
იგი ჩხოროწყუს სადაბო საბჭოს სამხრეთ-დასავლეთით, ოჩხმურისა და ხობწყარის გაშლილ ველიანზე მდებარეობს. მას სამხრეთით ესაზღვრება ლესიჭინეს, ხოლო დასავლეთით ახუთის სასოფლო საბჭოები.
რელიეფი სწორია. ნიადაგი ამ მდინარეთა მიერ ათასწლობით ჩამოტანილი მასითაა დალექილი და ძლიერ ნაყოფიერი წითელმიწა-ალუვიური ხასიათისაა.
ამიტომ აქ ოდითგანვე სიმინდის, ღომის და ჭადის-ჭადას უხვ მოსავალს იღებდნენ ადგილის დიდ ნაწილს ოჩე და ხ ო რ გ ო ნ ა ქვია.
ტყეები მასიურად იყო შემოსილი კოლოშის, პანეშის, ჭვიტილურის, ჩეშისა და პაპასკირის ვაზით. აყენებდნენ კარგ ღვინოს. ადგილი გადამთიელ მოძალადეთა მიერ არაერთხელ ყოფილა გადამწვარი და აოხრებული. გადმოცემით, თათრებს აქ ჩხოროწყუდან (ცხრა წყაროდან) ოთხი თვალი, ოთხი წყარო ამოუვსიათ და დაუშვრიათ. ჭ ვ ი ლ ი შ ი, ნ ა ე ზ- ვ ა რ ი, ნ ა ხ ა ნ გ ი რ უ და სხვა ადგილები იმ საშინელი დროის უსიამოვნო, მაგრამ მეტყველ მოწმეებს წარმოადგენენ. სოფელი საკმაოდ მოზრდილია. აქ 423 კომლი სახლობს. 1596 კაცით.
ო ღ ო რ ღ ო ნ ჯ ე (საბატე), ადგ. ჭაობიანი ჭალა, გაშლილი ველიანია.
ჩეჯა ჩეჯალონი (თეთრი ხე, ალვის ხიანი), ადგ. აქ „თეთრი ჩეჯას დიდი ტყიანი იყო. შემდეგ გაიჩეხა“ (დიანოზ იაკობის ძე სორავა, 59 წლისა).
ჭ ვ ი ლ ი შ ი (დამწვრისა), ად. 1. „გინნაჭვირენია — გადამწვარიაო. ჭეირი დიხა: დამწვარი მიწა. თურქობის დროს სულ გადაუწვიათ და აუოხრებიათ“ (დ. ხორავა). 2. არის გადმოცემა, რომ ადგილი მონაჭვარარე, გადამწვარი და ახოდ აღებულია“ (დ. ხორავა).
ს უ რ ო ნ ა (სუროიანი), ადგ. „სუროებიანი ხეებით იყო სულ ეს ადგილი დაფარული“ (დ. ხორავა).
ჭ ა ლ ე (ჭალა), ადგ. მდინარის გაშლილი ველიანი,
ს ა ბ ო კ ე ჩ ო, ბოკუჩავების უბანი. ბოკუჩავების (გვარია) უბანია დღესაც.
ს ა ბ ე ბ ი ო, ბებიების (გვარია) უბანი. „ბებიები დღესაც სახლობენ ამ უბანში.“
მ ო ნ გ ი რ ი, ადგ. „გვიმრიანი ეწერი მიწა იყო. დღეს ჩაის პლანტაციაა“.
ს ა ბ ე ლ ქ ა ნ ო, ადგ.
ს ა ჟ ვ ა ნ ი ო, ჟვანიების (გვარია) უბანი.
ს ა შ ა მ ა თ ო. შამათავების (გვარია) უბანი
ს ა ზ ე დ ანიო ზედანიების გვარია) უბანი „ზედანიე დღესაც სახლობენ, მაგრამ მცირე რაოდენობით
რ ო კ ო ნ ა (ბუკნარი), ადგ. „თელისა, წაბლისა და მუხი ტყიანი ყოფილა, შემდეგ ძირზე გადაუჭრიათ და მთლიანი როკონ ბუკნარი ადგილად. დარჩენილა დიდხანს“ (დ. ხორავა).
ჭ ყ ო ნ ა (მუხნარი), ადგ. „სულ ჭყონის, მუხის ტყიან ყოფილა, დღეს გაჩეხილია და საყანე და ჩაის მასივია“ (დ. ხორავა
ნ ა ი ს ი რ ე (ნაისლარი), ადგ.
ნ ა ჭ კ ი დ უ (ნამჭადარი), ადგ.
ნ ა ღ უ მ უ (ნაღომარი), ადგ. 18. ო ხ ო ჯ ე (სახარე), ადგ.
ნოჭკადური (ნასამჭედლარი), ადგ. „უძველესი სამჭედლო ყოფილა. აქ დღესაც პოულობენ წიდებს და სამჭედლოს ინვენტარს“ (დ. ხორავა).
ნაოსხაპუ (საცეკვაო, სათამაშო), ადგ. „წინად აქ შაყარუა იცოდნენ, გართობა, ცეკვა-თამაში“.
გ უ დ უ რ ი, ადგ. „აქ გუდური, თეთრი ვაზი სულ ხურმის, თხმელის, ვაშლისა და ჭუტა მსხლის მაღალ ხეებზე ყოფილა მიშვე- ბული“ (ნ. გვარამია).
ს ა ყ ა ლ ი ჩ ო, ყალიჩავების (გვარია) უბანი.
ს ა პ ა პ ა ო, პაპავების (გვარია) უბანი.
ს ა გ ო გ უ ო, გოგოუების (გვარია) უბანი.
ო ქ ა ჯ ე (საქაჯო), ადგ. „გაუვალი, საშიშარი, საქაჯო და საეშმაკო ადგილი ყოფილა” (ნორა აქვსენტის ასული გვარამია, 54 – წლისა).
ს ა პ ა პ ა ს კ ი რ ო, პაპასკირების (გვარია) უბანი.
გიოში ნაღ უ მ უ, გიო პაპასკირის ნაღომარი, ადგ.
ს ა ა ხ ა ლ ა ი ო, ახალაიების (გვარია) უბანი.
ო ჩ ხ ო მ უ რ ი, მდინარე ოჩხომურის ჭალა.
ს ა კ ვ ა რ ა ც ხ ე ლ ი ო, კვარაცხელიების (გვარია) უბანი
ნადუქანუ (ნადუქნარი), ადგ. „აქ ყოფილა ძველი დუქანი, ვაჭარ გოგუას ამ გზაჯვარედინზე დიდი ვაჭრობა ჰქონდა თურმე“ (სერაპიონ კოსტას ძე კვარაცხელია, 70 წლისა).
ნახანგირუ (გაჭირვებით ნაცხოვრები ადგილი), ადგ. „ბატონყმობის დროს აქ გლეხების ღატაკური კარმიდამოები ყოფილა, ადგილი მწირი და უმოსავლო. იყო თურმე, ამიტომ აქ მცხოვრებ ყმაგლეხს სრულ სიღატაკეში უხდებოდა ცხოვრება. ასეთ მძიმე პირობებში მცხოვრებ ხალხს ჭირიც დარევია და სულ გაუპარტახებია, ამიტომ ადგილს ნაპარტახესაც ეტყვიან“ (ს. კვარაცხელია).
ნაეზვარი (ნასახლარი), ადგ. „დათიკო კვარაცხელიას ნასახლარი, დათიკიას ოჯახი ჭირს მოუსრავს და ერთხანს ხალხი არ სახლდებოდა მის მიდამოებში, საშიშარს და დაწყევლილს ეძახდა, ასე გამიგონია ჩემი ძველებისაგან“ (ს. კვარაცხელია),
ო ჩ ე (ნაყოფიერი, უხვი მიწა), ადგ. „კაბეტი უხვი. ნაყო- ფიერი, დალოცვილი მიწა ყოფილა“ (ს. კვარაცხელია).
ო ქ ო თ ო მ ე (საქათმე), ადგ.
კ ი კ უ რ ი, ადგ. „როხიანი, ქვიანი ადგილი. ამბობენ. აქ დიდი ხურმის ხეებზე კიკურის ჯიშის ვაზი იყო მიშვებულიო, კიკური აღწერილი არაა“ (ს. კვარაცხელია).
ნ ო ხ ო რ ი ი (ნასახლარი). ადგ. „ძველად ამ ადგილებში ჯოჯუები. სახლებულა, ახლა არავინ სახლობს აქ ამ გვარისა“ (ს. კვა- რაცხელია).
ჭ ა ლ ე (ჭალა). ადგ.
კ ა ლ ა მ უ რ ა, ადგ. „კალაში, ლერწამი ყოფილა. აქ სულ, ამიტომ შეერქვაო ეს სახელი ადგილს, ახლა საყანეა, აქ კვირკველიები ცხოვრობენ“ (ს. კვარაცხელია).
ო ხ ვ ა მ ე (ეკლესია), ადგ. დღეს ეკლესია აღარ არის. ოდნავ ამაღლებული ადგილია ჩხოროწყუს ცენტრში. „ჯიქიების უძველესი სალოცავი ყოფილა. ისინი 30-იან წლებამდეც აქ ლოცულობდნენ პირის ხატზე“ (ს. კვარაცხელია).
ოხვამე კარი (ეკლესიის კარი), ადგ. „მოედანია ეკლესიის წინ. მას ოშაყარს ვეძახდით. აქ ხალხი თავს იყრიდა და ერთობოდა შაბათსა და კვირას“ (ს. კვარაცხელია).
ნ ა ჭ კ ა დ უ (ნასამჭედლარი), ადგ. „აქ ყოფილა უძველესი სამჭედლო“,
კ უ რ კ უ ზ ა (მიწაზურგა), ადგ. „უძველესი ნასალოცვარია“.
ქ ე რ ქ ე ლ ი ა, ქერქიების (გვარია) ნასახლარი, ადგ. „აქ ოდესღაც ქერქები და ქერქიები სახლებულა, დღეს ამ გვარის კაცი არავინ არ სახლობს, საჩაიე მასივია“ (ს. კვარაცხელია).
ჩ ე ღ ა ლ ი (თეთრი ღელე), ღელე-
ხომაკირდე (ხურმა კლდე), ადგ. „აქ ძველი ჯიხებია, რომელსაც გალავანი აერთებდა თურმე. ეს ჯიხები
თურქების შემოსევის დროს თავის დასაცავად აუგია ციხეები ხალხს“ (ს. კვარაცხელია).
ო პ ი რ ს ე, ჭალა, ადგ.
ნ ა დ ო ხ ო რ უ (ნასახლარი), ადგ. „დადიანის ნასახლარია“ (სევერიანე ფართხუს ძე ახალაია, 65 წლისა)
თურქიში ნოხორი. (თათრის ნასახლარი), ადგ. „ეს თურქი აქ დიდი ხნის წინად მოსულა, აქ დასახლებულა ჩვენს ხალხს ძლიერ მეგობრობდა, მეგრულად ლაპარაკობდა, კიდეც დანათესავებულა. „მე თქვენი სისხლის კაცი ვარო, — იტყოდა თურმე ხშირად“ (ს. ახალაია).
ეგიარზენი (დავაკება), ადგ. მიწაზერგას ვრცელი ჩავაკებაა.
ე ნ წ ე რ ი. (ეწერი), ადგ. „წინად ჩირგვნარი, სატურო და სამგლო ადგილი ყოფილა, დღეს სულ ჩაის პლანტაციებია გადაშლილი“.
ქ ვ ე დ ა ჩხოროწყუ (ქვემო ჩხოროწყუ), სოფელი. იგი საერთოდ ჩხოროწყუს ერთი, სამხრეთ-დასავლეთის დიდი ნაწილია.
ს ი ს ო რ დ ი ა შ ი ფ ო ნ ი, სისორდიას ჭალა,
რატიაში ნოხორი . (რატიანის ნასახლარი), ადგ.
გ ო ჩ ა ფ ა ნ ფიაში ნოხორი. (გოჩა ფამფიას ნასახლარი), ადგ., ეს კაცი ბუნებით ძლიერ დაკვირვებული კაცი ყოფილა, მხვნელ-მთესველი კაცი, ძლიერი შეძლებული, გაკეთებული გლეხი. იგი შეუმცდარად გამოიცნობდა საავდრო ღრუბელს. ხალხი ამ ღრუბელს გ ო ჩ ა ში მუნაფას (გოჩას ღრებელს) ეძახდა, თვითო-ნაც იტყოდა, ამ ღრუბელს ვაკვირდები, ცას ცხვარივით რომ დაეკიდება, ის ძლიერ. საავდრო ღრუბელიაო. ამიტომ ხალხი ამ ღრუბლის გამოჩენისთანავე ავდარს, ხანგრძლივ ავდარს ვარაუდობდა“ (ს. ახალაია).
ახაიაში ნაჯარუ (ახაიას ნაჯარალი), ადგ. „აქ ახალაიას დიდ ოჯახის, დიდ პაპის, ახალაიების თურის მეთაურის საჯარო, ოშაყარ, ჯარალუას ადგილი ყოფილა“ (ს. ახალაია), დღეს აქ ჩაის პლანტაციაა.
ახაიაში ნაწისქვილუ (ახაიას ნაწისქვილარი),
ხობუტიაში ნაწისქვილუ (ხობუტიას ნაწისქვილარი), ადგა
ნაანგურუ (ნაგურალი), ადგ. „აქ უძველესი სააგურო ყოფილა, დღესაც ჩანს აგურის ქურისა და ძველი აგურის ფენა, დღეს ჩაის პლანტაციაა“ (ს. ახალაია).
ნაფაცხუ (ნაფაცხარი), ადგ. „ამაღლებული, ზურგა ად-გილია; დღეს აქ ახალ ნახნავზე, ხვნის დროს ძველი კეცები და ქოთნის ნამტვრევები ცვივა მიწიდან. აქ ძველად კვარაცხელიები სახლებულა. გამიგონია: კვარაცხელია უძველესი გვარია, ამ გვარის ხალხი ძალიან ცოცხალი, მოძრავი, კვარცხალია ყოფილან, ამიტომ შერქმეულა ამათ ასეთი გვარი“ (ს. ახალაია).
ნ კ ა რ უ (ნაკარვალი), ადგ. „უძველესი მესაქონლის კარავი ყოფილა აქ-
ნ ა დ უ ქ ა ნ უ (ნადუქნევი), ადგ. „უძველესი დუქანი ყო-ფილა აქ“ (კოსტა ვასილის ძე პაპავა, 62 წლისა).
ნ ა ფ ა ც ხ უ (ნაფაცხარი), ადგ. „თავადებს აქ თავისი ფაცხები და ბეღლები ჰქონდა ჭირნახულის შესანახად და მოსავლელად (კ. პაპავა).
ენწერი (ეწერი), ადგ. „ონწარე, წყლიანი, ჭაობიანი ადვილი”
დ ი დ ა ვ ა ნ ა (დიდყანა), ადგ.: ნაყოფიერი ადგილი, საყანე- 66. ო ი ს ი რ ე (საისლო), ადგ.
ჩე შონური (თეთრსვანური), ადგ. „ამ ადგილას გაშენებული ყოფილა თეთრი სვანური ვაზი. მაღლარზე. აქვე ჩეჭიფეშიც ყოფილა, — ჟაზია, მაღლარი ვაზი“ (კ. პაპავა).
ნ ჭ კ ი დ უ (ნამჭადარი), ადგ.
ნ ა ღ უ მ უ (ნაღომარი), ადგი
ნ ა ჭ კ ა დ უ (ნასამჭედლარი), ადგ.
ნამურუცხუ (ნავარსკლარი), ადგ. „მიწაზურგა, მაღალი ადგილი. ჩვენი ძველები გვიამბობდნენ, რომ აქ ვარსკვლავი ჩამოვარდნილა. წმინდა ადგილია, სალოცავი ადგილი. აქვე იცოდნენ ღრუბლების გამორჩევა, განსაკუთრებით იცოდნენ „ინგირიშ დუდიშმუნაფა“, იგი ძლიერ საშიში არაა, მცირედ ჩამოიწვიმებს და გადაიღებს, ხოლო პ ა ლ ი ასტომიში მუნა ფა -პალიასტომიდან მომავალი. ღრუბელი, ძლიერ საშიშარია, იგი ხანგრძლივი წვიმის და ავდრის მეუწყეა, ხშირად სეტყვაც ჰყვება თან (ს. პა- პავა).
ბ ე გ ი (სერი), ბექობი, ადგ.
73. ჯ ე ე შ ი შ ა რ ა (ძველი გზა), ადგ.
74. ნარტები (განაქცევარი) ადგ. „წინად ტყე ყოფილა, აქ ტყვეები დაუმწყვდევიათ, ღამით მაჯინს დაძინებია, მაშინ ტყვეე- ბი გაქცეულან და აფხაზეთში გადასულან“.
ჭ ე ბ უ რ ო ნ ი (წაბლნარი), ადგ.
ნ ა ო ს ხ ა პ უ (ნასაცეკვარი), ადგ.
ნაისირუ (ნაისლარი), ადგ.
ნაორტვინუ (ნაბოსტნარი) ადგ. „ძველად აქ დადიების დიდი ბოსტანი ყოფილა აქ მოჰყავდათ ჭარხალი და სხვა ბოსტნეული“.
ვიტილონი (ჭვიტილურის დობილო), ადგ. „აქ ჭვიტილერის მაღლარი ყოფილა. ამ ადგილას. მისი დობერა ყოფილა სულ. ჩვენ ამას არ მოვსწრებივართ“.
ტ ე ბ ი (ტყე). ადგ. „ძველად მუხის გაუვალი ტყე ყოფილა“,