ახუთის ტოპონიმები ტოპონიმიკის კრებულის მიხედვით

სოფელი ახუთი დაბა ჩხოროწყუს აღმოსავლეთით მდებარეობს, მდინარე ზანასა და ოწყარეს ხეობაში.

 მას დასავლეთით ესაზღვრება ქვედა ჩხოროწყუსა და ლესიჭინეს სასოფლო საბჭოები,

 ჩრდილოეთით — დაბა ჩხოროწყუ და ნაკიანი,

ხოლო აღმოსავლეთით — გეგეჭკორის რაიონი. აღმოსავლეთი საზღვარი მდინარე ცივზე გადის, ხოლო სამხრეთით მდებარეობს ლესიჭინე და ცხაკაიას რაიონის სოფელ ფოცხო.

ახუთი ორ უბნად იყოფა: მონგირი და ახუთი. აქ სულ 656 კომლია, 2426 მოსახლით. სოფელი უძველესი დროიდან ცნობილია ვაზისა და ხილის სიუხვით. ყურძენი აქ მაღალი შაქრიანობით ხასიათდება. აქაური ღვინო დიდი მოწონებით სარგებლობს სამეგრელოსა და აფხაზეთის მშრომელებში. მდინარისპირა ჭალები ნაყოფიერი და უხვმოსავლიანია. მთების ფერდობებზე დღესაც დაცულია მუხის, წიფლისა და წაბლის მასიური ტყეები. გორაკების ფერდობებზე ჩაის პლანტაციებია შეფენილი. მდინარე ზანას ხეობის ჩრდილოეთი ნაწილი საძოვრებით და სათიბებით იყო უძველესი დროიდან გამორჩეული. სოფელს საინტერესო ისტორიული და რევოლუციური წარსული აქვს.

საღებო — სარღებო (სამღებრო), ადგილი, „ახუთის ცენტრის შესასვლელთან ყოფილა უძველესი სამღებრო, სადაც ჭურია, და ეკიდე ღებავდნენ თურმე ჩოხებს და ხამნელებს მღებავები და ყიდვაზე გაჰქონდათ. ისინი დადიას მოუყვანია აქ“ (ტერენტი (ვლადიმერის ძე) სანაია, 75 წლისა).

ტოპონიმები და მათი განმარტებები

• ნახაჯუ (ნაცერცვალი) — ადგილი, „წინათ ხაჯი-ცერცვი  ეთესა“.
• გიარზენა (ჩავაკება) — ადგილი, ჩავაკებული ადგილია. ფერდობის კალთა ფართო ველად იშლება.
• ოწყარე ჭალე (წყლიანი, ჭაობიანი) — ჭალა.
• ჭამიორი — იქნებ ჭანიორი, ჭანნასახლარი, ადგილი (გრიგოლ გერასიმეს ძე კოხია, 60 წლისა).
• საჯალაღანიო — ჯალაღონიების (გვარია) უბანი.
• ნაჯიხურუ (ნაციხარი) — ადგილი, „სულ კეცები ცვივა მიწიდან“.
• ნადოხორუ — ადგილი, „ბატონიშვილის, დადიანის სასახლე მდგარა. ამ კუთხის ბატონი ყოფილა“ (ანტონ ზისიმეს ძე ჯალაღონია, 80 წლის).
• კაკანოხორიი (კაკას ნასახლარი) — ადგილი, „აქ კაკავები ნასახლება წინად, ახლა კაკავები აქ არ სახლობენ“.
• რავანოხორი (რავას ნასახლარი) — ადგილი, „ორი ძმა ყოფილა რავები, ერთი აქ სახლებულა, მეორე გაღმა“.
• ლეჯიქე — ჯიქიების (გვარია) უბანი.
• ჩეღალ (თეთრი ღელე) — ღელე.
• ნაკოლუ (ნაკოლარი) — 1. „კოლი (ქალია) ყოფილა აქ ბევრი. ერთიანად გადაძოვდა თურმე მთელ ყანებს, ამიტომ ყოველთვის ყანა აქ გადაჭმული იყო კოლის მიერ. 2. კოლოშის ჯიშის ვახი ყოფილა აქ გავრცელებული, ამიტომ ადგილს ნაკოლოშს ეძახიან. 3. კოლაიები (კოლაია) გვარი ყოფილა და ისინი სახლებულან ამ ადგილებში. 4. კოლაიები მეთუნეები ყოფილან, ისინი კოლოებს (პატარა ზომის სურებს) აკეთებდნენ თურმე. ამიტომ შეერქვაო ამ ადგილს ნაკოლუ“ (ა. ჯალაღონია).
• ოწურბელე (საწურბელე) — „წურბელი ცოდნია ბევრი აქ დამდგარ წყალში. აქ იჭერდნენ და ყიდდნენ თურმე სოფლის ექიმბაშები წურბელებს“.
• ლებნოყუნი (ლებნამყოფი) — ადგილი, „ლობიოს ხე, ლებას ხე ყოფილა აქ“.
• ნეძონა (კაკლნარი) — ადგილი, „კაკლის ტყიანი ყოფილა“.
• ელონა (ელნარი) — ადგილი, „იელის ჩირგვნარი ყოფილა სულ“.
• სურონა (უსურვაზნარი) — ადგილი, „სუროიანი მაღალი ხეების ტყიანი“.
• ზანა ჭალე (ზანის ჭალა) — ზანასპირა ჭალა.
• ზანა — მდინარეა, უერთდება მდინარე ხობწყარს.
• ოჩე (უხვნოყიერი) — ადგილი, „აქ სულ იხორგებოდა, იზვინებოდა მოსავალი. მაღალმოსავლიანი ადგილი იყო, დალოცვილი, ღვთის თვალი ადგას ამ ოჩე ადგილსაო, — იტყოდა ხალხი“.
• სანარუსქუო (სანაროუშვილო) — უბანი, ნაროუშვილე- (ნარუსქუა გვარია) უბანი.
• ობურთე (საბურთაო) — ადგილი, „ნაროუშვილების ნასახლართან მოედანი, სადაც ნაროუშვილებმა ბურთაობა იცოდნენ“.
• საჯიქიო — ჯიქიების (გვარია) უბანი.
• სავეკუო — ვეკუების (გვარია) უბანი. „ამ უბნიდანაა გადასახლებული აკადემიკოს ილია ვეკუას მშობლები. ახლაც არის დარჩენილი მისი სამოსახლო, კარ-მიდამო. ხშირად ყვარებია ბატონ ილიას აქ მობრძანება, მშობლიურ გარემოში დასვენება, ღამეებს ათევდა თურმე აქ თავის დებთან და ნათესავებთან ერთად. მას ნავეკუს ეძახიან, იმიტომ, რომ ბევრი ამ გვარის კაცი გასახლებულია აქედან“.
• სასაჯაიო (სასაჯაიო) — საჯაიების (გვარია) უბანი.
• ნაზოდელუ (ნაზოდელარი) — ზოდელავების (გვარია) ნასახლარი, უბანი. „აქ მღვიმეა, საინტერესო კარსტული წარმონაქმნი. არის ნაშენის კვალიც. ეტყობა, შუა საუკუნეებში სახიზრად ყოფილა გამოყენებული“ (ა. ჯალაღონია).
• ჯოლორღალ (ძაღლ ღელე) — ღელე.
• უხაფუ (დაუმაკებელთა საძოვარი) — ადგილი, „აქ დაუმაკებელ, უშობელ საქონელს აძოვებდნენ. ეს ოღრო-ჩოღრო ადგილები უფრო უხაფუსათვის იყო მიჩენილი. იგი შედარებით ცქვიტი, მოქრაული, რელიეფურ წინააღმდეგობების ადვილად ამტანი საქონელია“.
• როხანა (ქვიანი) — ადგილი.
• ზაკალონი — ბზიანი ადგილი, „სულ ბზის ხშირი ბუჩქები და ასწლოვანი მსხვილი, მაღალი კორომებია აქ“.
• ნაისირუ (ნაისლარი) — ადგილი.
• ჭკადუერრობუ (ნასამჭედლარი ხევი) — ადგილი, „აქ ყოფილა ჯალაღონიების წინაპარი მჭედლები. მათ დიდი სამჭედლოები ჰქონიათ. აქ ისინი „ჭახუნდეს“ — წურავდნენ რკინასაც. დღეს აქ უამრავ წიდებს და ნასამჭედლარ მასალას ვპოულობთ“ (ა. ჯალათ ღონია).
• წისქვილი ჭალე (წისქვილ ჭალა) — ადგილი.
• დობერა (დობილო) — ადგილი.
• ნავეკუ — ვეკუების უძველესი ნასახლარი.
• საჯაიანო — ჯაიანების (გვარია) უბანი.
• გაშ ვეკუა (გას ვეკუა — სერის ვეკუა) — ადგილი, „ამ სერზე გაშ სახლებულან წინათ ვეკუები და მათ გაშ-სერის ვეკუებს ეძახდნენ“ (მამია ილარიონის ძე ვეკუა, 54 წლისა, კაცია, პეტრე და ჟორა ჩიტაიები).
• ლეხარებე — ხარებავების (გვარია) უბანი.
• საანგურო (სააგურო) — ადგილი, „გადმოცემით, უხსოვარ უროს აქ სააგურო ყოფილა. დღეს მიწიდან ცვივა აგურები და კეცები“.
• საჩიტიო (საჩიტაიო) — უბანი, ჩიტაიების (გვარია) ნასახლარი. „ამჟამადაც ჩიტაიები სახლობენ“ (გ. ჩიტაია).
• მონგირი — ადგილი.
• ნოხორუ (ნასახლარი) — ადგილი.
• ბატუნიამღალ (ბატუნიას ღელე) — ღელე.
• ნანჯაფარუ — ჯაფარიების (გვარია) ნასახლარი, ადგილი.
• საჯაიანო.ოხვამე (ჯაიანების ეკლესია) — ეკლესია და მისი მიდამოები. დღესაც დგას XVIII საუკუნის დასასრულის ეკლესია. „ჯაიანების ეკლესიის ეზოში დიდი ცაცხვი დგას, ამ ხის ძირას იცოდნენ ცხვრის დაკვლა. ხეს წირავდნენ ქათმებს, ფულს, მასთან ხდებოდა გადაცემა, დაფიცება და ა. შ.“ (არჩილ ხარებავა).
• სახუბუნიო — ხუბუნიების (გვარია) უბანი.
• საჯოჯუო — ჯოჯუების (გვარია) უბანი.
• ლექარჩე — ქარჩავების (გვარია) უბანი.
• ლეგეოსამიე — გერსამიების (გვარია) უბანი.
• საჯალაღონიო (ჯალაღონიების ნასახლარი) — ადგილი.
• ნაოსხაპუ (ნასაცეკვარი) — ადგილი, „არის გადმოცემა, რომ ამ ცაცხვის ძირას გაშლილ ველობზე პირველ ჯარალუაზე ნანას უცეკვია, — ნანაქ სხაპუა, შემდეგ ოშაყარ, საჯარო ადგილად დარჩენილა. აქ მთელი ამ კუთხის ხალხი იკრიბებოდა და ცეკვავდა, ერთობოდა“ (გუია მარუს ძე გერსამია, 75 წლისა).
• კაკარა (გუძუბა) — გორა, ადგილი.
• ოწყარე — ოწყარიეღალ ღელე.
• ნაბართენი — ადგილი, „უძველესი ნაოხვამუ ადგილია, მთელ ტერიტორიას ჰქვია ეს სახელი, ეტყობა ნასახლარის მიხედვით ყოფილა ეს სახელი შერქმეული“ (გ. გერსამია).
• ჭუკმამული (ჭუკიას მამული) — ადგილი.
• კვატიაშინოხორი (კვატიას ნასახლარი) — ადგილი.
• ლეკაციე — კაციების (გვარია) ნასახლარია. დღეს აქ კაციები არ სახლობენ.
• ხამუა — ღელე. უერთდება ოწყარეს ღელეს.
• საჯიჯელო — ჯიჯელავების (გვარია) უბანი.
• სააბაშიო — აბაშიების (გვარია) ნასახლარი, ადგილი.
• საქარჩო — ქარჩავების (გვარია) უბანი.
• ჯამუში ნოხორი (ჯამუს ნასახლარი) — ადგილი.
• ფეუშინოხორი (ფეუს ნასახლარი) — ადგილი.
• ლადიაშინოხორი (ლადიას ნასახლარი) — ადგილი.
• ჭალე — ჭალა.
• დუდნოხორი — თავ ნასახლარი. დღეს საყანეა. ადგილი.
• საღებო — სარღებო (სამღებრო), ადგილი, „ახუთის ცენტრის შესასვლელთან ყოფილა უძველესი სამღებრო, სადაც ჭურია, და ეკიდე ღებავდნენ თურმე ჩოხებს და ხამნელებს მღებავები და ყიდვაზე გაჰქონდათ. ისინი დადიას მოუყვანია აქ“ (ტერენტი (ვლადიმერის ძე) სანაია, 75 წლისა).
• ახუთი — სოფელი. 1. „ხუთი ძმა ჯაიანი მოსულა აქ, ამ ადგილას მაშინ არსებულ უსიერ ტყეში. გზაში ერთმანეთს ჩამოშორებილან, ამცდარან გზას და ბოლოს ყვირილით მოუძებნიათ ერთმანეთი. ამ ადგილას ისევ შეკრებილან. ეს მაშინ ტყის ცენტრი ყოფილა, აქ სულ მუხის, წაბლის, თელის ტყე ყოფილა. ძმებს ერთმანეთი დაუთვლიათ. აი ხუთი ისევ ერთად ვართო. აქ ტყე გაუკაფიათ და თავიანთი კარმიდამოები შემოუკავებიათ. 2. ვიღაც ჯაიანების თურმე დიდკაცი ყოფილა ახუ, რომელიც ხამუას გამოყოლია თავის ოჯახით. აქ, ამ ტყის ცენტრში მოსულა, აქ ტყე გაუჩეხია და თავის დიდი ოჯახისათვის კარმიდამო შეუქმნია. ამ ადგილისათვის მეზობლად მცხოვრებლებს ახუსთი, ახუთი უწოდებიათ. ანუსთიში მრავალი მელოგინე ყოფილა. მის ვაჟიშვილებს თავიანთ გვარად ახუიები ან ახაიები დაუთქვიათ, აქედან წარმომდგარა ახუიები ან ახაიები (გუია გერსამია).
• ოხვამე (ეკლესია) — „ახუთის საოხვამურო, ძირის ხატი ყოფილა“.
• ოჯარე (საჯარო) — ადგილი.
• ოქაჯე (საქაჯო) — ადგილი, „ძალიან საშიშარი, გაუვალი, მიუდგომი ადგილი ყოფილა, აქ ქაჯები და ტყაშმაფები ბუდობდნენ თურმე. ამ ტყეში იკრიბებოდნენ ეშმაკები ტაბაკოლაშა, — ტაბაკონაზ ასვლის წინ“ (აკაკი ბეჩუს ძე დემურია, 65 წლისა).
• ლეზოდელე — ზოდელავების (გვარია) უბანი.
• ქვაბი (გამოქვაბული) — გამოქვაბული. კარსტული წარმონაქმნი. საინტერესო პირველი ტალანით. მის პირს ეტყობა შეკრული იყო ქვითკირით.
• ოხარდანე (სახარდანო) — ადგილი, „ხარდანის ჯიშის ვაზი ყოფილა აქ გავრცელებული. დღეს ჩაის პლანტაციაა“.
• კოჟო — ადგილი, „თავშესაყრელი, ომაყარ ადგილი ყოფილა. მაღალი ადგილიდან კარგ ამინდში ზღვა ჩანს“.
• ნაბერალუ (ნადროშალი) — ადგილი, „არის გადმოცემა, რომ აქ სულ ზღვა იდგა უხსოვარ დროში, აქამდე შემოდიოდა გემები, აქ ნავსაყუდარი ყოფილა. ამ გორაკზე დროშა ყოფილა აღმართული, რომლითაც გემებს გზას უჩვენებდნენ. აქ უძველესი ნაოხვამუცაა“ (აკ. დემურია).
• კურკუცა — გორაკია, ადგილი, „ძალიან მაღალი ადგილია, აქედან ზღვა ჩანს“.
• ნაოხვამუ (ნასალოცვარი) — ადგილი, „უძველესი სალოცავი ადგილია“.
• ნადოხორუ (ნასახლარი) — ადგილი. 1. „დადიანების სასახლე მდგარა აქ. აქ გადიოდა შუა სამეგრელოს გზა. აქ ოხვამეში (ეკლესიაში) ყოფილა მღვდელი, რომელსაც რაღაც ცუდი შეამჩნიეს და „სქირუო მეკვათეს დუდი“, — მშრალად მოკვეთეს თავი. ამ პაპას შვილებს, — მის მემკვიდრეებს პაპასქირები უწოდეს (პაპასქირი — პაპას, მღვდლის შვილები), და ან კიდევ — პაპაჰსქირუო დუდკვათილი. შემდეგ უკანასკნელი ორი სიტყვაა ჩამოშორებული. 2. აქ მომსახურე მღვდლის შვილები გამრავლებულან, აქ დასახლებულან. მის შვილებისათვის პაპასქირები, პაპასშვილები, მღვდლის შვილები შეურქმევიათ“ (აკ. დემურია).
• ლახარხა (გახერხილი) — ადგილი, „ვიწრო გზა ყოფილა და ხალხს იგი გაუჭრია და გაუფართოვებია, გაუხერხია — „გოხორხეს“ (აკ. დემურია).
• ჭყონტობა (მუხატბა) — ადგილი, „აქ დიდი მუხა მდგარა და მის ძირას ძალიან ღრმა ტბა ყოფილა. ამიტომ ხალხს მისთვის ჭყონ-ტობა შეურქმევიათ“.
• ჭალე — ჭალა.
• დოხორე (სასახლე) — ადგილი.
• ჩხვირკნოხორიი (ჩხიკვნასახლარი) — ადგილი.
• ნაოსხაპუ (ნასაცეკვარი) — ადგილი, საჯარო.
• სანაფითონი — ადგილი.
• ნანჯაფარუ (ანჯაფარიების) — ადგილი, „აქ ანჯაფარიები სახლებულან. დღეს ეკლესიაც არის შემორჩენილი“. XIX საუკუნის დასაწყისის ბაზილიკური ნაგებობა.
• გოგოლეთი — ადგილი. დღესაც დგას XVIII საუკუნის ბაზილიკური ეკლესია. „გოგოლეთი გოგოლეს, — დიდკაცის ოჯახია, მისი თია, — ასე განმარტავს ხალხი“ (გ. ხუხუნი). გოგოლეთის ეკლესიის მიდამოებში, მოხუცების გადმოცემით, ხვნისას მიწიდან ყრიან ბრინჯაოს ცულებს, ისრის წვერებს, დანებს, ხანჯლებს და სხვა. „ხვამა აქ უხსოვარი დროიდან იცოდნენ. აქაური წმინდა გიორგის ხატი დიდი და სასწაულმოქმედი ყოფილა. იგი მოუპარავთ და აქ მოუტანიათ სხვა ეკლესიიდან, სადაც იგი რამდენჯერმე წაასვენეს, მაგრამ ისევ უკან დაბრუნებულა თავისით. ამიტომ აქ დატოვესო“ (ა. ხარებავა).
• ოხვამე — ადგილი, „ჯაიანების ეკლესიაა. დღეს ნანგრევებია ახუთის ცენტრის ჩრდილოეთ მხარეზე. აქ ჯაიანები სულ ამოწყვეტილა. ერთი ბავშვი დარჩენილა მარტო. ობოლი ჩიტაიას აღუზრდია, დაუქორწინებია და დაუსახლებია. მას ხუთი შვილი შეძენია. ისინი ხუთ სხვადასხვა ადგილას დაუსახლებია. ერთი — კიწი აში, ალერტში, მეორე — ცივის სათავეში, ლეგერსამიეში, მესამე საკაკულიოში, მეოთხე საჯაიანოში, ეკლესია რომაა იქ და მეხუთე ხორგაში წასულა და იქ დასახლებულა. აქედან წარმოიქმნა ჯაიანების ხუთი დინო“ (აკ. კაკულია).
• ოხოჯუ (სახარე) — ადგილი, „ხარებით ხნავდნენ“.
• ოწყარეპიჯი (ღელეს პირი) — ადგილი.
• ოწყარე — ღელე.
• საგამსახურდიო — გამსახურდიების (გვარია) უბანი.
• ბერდღეშინა დოხორუ (ბერდღეს ნასახლარი) — ადგილი, „ბერდღე ჯალაღონიას ნასახლარია“.
• ციშაპიჯი (ციის პირი) — ჭალა.
• ჯოსთაბერიძეში ნაოზუ (ჯოხთაბერიძეს ნაეზოვარი) — ადგილი.
• დობერარზენი (ველობის დობილო) — ადგილი, „აქ მაღალ ხეებზე მიშვებული ყოფილა ჭვიტილურის და ჩეშის მაღლარი“ (გუია თომას ძე გოგია, 77 წლისა).
• ყირიმიშიდიხა (ყირიმის მიწა) — ადგილი, „ყირიმ ჯარანის მიწა“.
• ნოხორი (ნასახლარი) — ადგილი.
• ნაქვიშა (ნაქვიშარი) — ადგილი, „აქ ყანას ქვიშით ანოყიერებდნენ“.
• ნატკილა (ნატკილარი) — ადგილი, „ამ ფერდობსა და მთის კალთებს ანოყიერებდნენ (ციის პირიდან მოტანილი ტკილით). იგი 20-25 წელს ძალიან მოსავალს იძლეოდა. მიწაზე ყრიდნენ ერთი გოჯის, ხან მეტის სისქეზე ტკილს, შემდეგ ჩახნავდნენ და ამ ჩანახნავს ერთხანს შეაჩერებდნენ, მოიყვანდნენ და შემდეგ მეორე ახვნით გააფხვიერებდნენ და ჩათესავდნენ“ (გ. გოგია).
• ოჩხირე (საჩხირე) — ადგილი, „დაბალი ტყიანი იყო, სადაც ჩხირებს ვამზადებდით ვენახისა და ბაღისათვის“.
• ხუტა ნოხორი (ხუტას ნასახლარი) — ადგილი, „ხუტა პაპასქირის ნასახლარი“.
• ოქაჯე (საქაჯო) — ადგილი, „წინათ საშიშარი, დაბურული ტყიანი“.
• ნაზოდელუში ტყა (ნაზოდელაოს ტყე) — ადგილი, „გადმოგვცემენ, რომ აქ ოჩოკოჩი დასდევდაო ტყალმაფას. აქ ტყალმაფა იტყუებდა თურმე კაცს და აჯადოებდა მას“ (გ. გოგია).
• ენწერი (ეწერი) — ადგილი. დღეს ჩაის პლანტაციაა.
• შიოში მარანი (შიოს მარანი) — ადგილი, „ძველი კაცი ყოფილა შიო. აქ ჰქონია თავის კარმიდამო და დიდი მარანიც. 30-40 კოკიანი ქვეერები ყოფილა აქ ჩაფლული. სულ სავსე და დაუცლელი იყო თურმე შიოს მარანი. ისე გულუხვი ყოფილა შიო, რომ აქ გამვლელ არცერთ კაცს არ გაუშვებდა. თავის მარანში არ შეეყვანა და არ გამასპინძლებოდა. ასეთ უხვ კაცს ღვინო და პურმარილი არ აკლდებოდა და ამიტომ შიოს მარანი სამაგალითოდ ჰქონიათ. „შიოს მარანიცალო ეგოფშასია“, — შიოს მარანივით აგავსოსო, — იტყოდნენ და იტყვიან დღესაც. შიოს 120 წელს უცხოვრია და უწვალებლად, ჩიტივით მომკვდარა. შვილებისათვის დაუბარებია სულ კეთილები, უხვები იყავით, როცა თქვენს სახლში ლხინი იქნება, შე ჩიტად გადავიქცევი, მოვფრინდები და თქვენს ლხინს მივესალმებიო. ასე სწამდათ მის შვილებს, სწამს ხალხს“ (გ. გოგუა).
• ოჯალეში (ოჯალეშის სავენახე) — ადგილი, „აქ ოდესღაც ოჯალეშის დობილო ყოფილა“.
• ოჩე (სანეო, ჩეშის მაღლარის დობილო) — ადგილი, „აქ ჩეშის მაღლარი ყოფილა“.
• ნაფიჩხური — ადგილი.
• ნაბალ (ნაბეღლარი) — ადგილი, „ბაღ-ერთი ბეღელის გადასახურავი ყავარი, დღეს 200 ფურცელია. ნანიასაც ერთი ბაღ ყავარი ეყოფოდა. ბეღელზე ან ნანიაზე კიბით — ტკვით შედიოდნენ. ბეღელის წინ იყო ფაცხა. ფაცხის ცენტრში, კერიის ებურის პირად ხდებოდა ორსული ქალის მოლოგინება. მოგვყავდა ქებურის — და დედმანია. იგი მოლოგინების შემდეგ ჩელტს აფერთხდა და მოლოგინების ადგილზე ლოცულობდა, ზედ ზედაშეს მოასხამდა და დალოცავდა ახალ დაბადებულს. ეს წესი რევოლუციამდე იცოდნენ“ (გ. გოგუა).
• ნატებუ (ნატყევარი) — ადგილი.
• ომანდარინე (სამანდარინო) — „აქ მანდარინის ბაღი იყო, მერე სულ გადახმა“.
• ტები (ტყე) — ადგილი.
• ნაკამცელარუ (ნაკანცელარალი) — ადგილი, „პირველი კოლმეურნეობის კანცელარია მდგარა აქ“.
• ნაჭირუ (ნაჭირალი) — ადგილი, „აქ ქირს გაუწყვეტია ხალხი, ნაჭირალი ადგილია“ (მიშა ანთია).
• ნაჩხუპუ (ნაომარი) — ადგილი, „აქ თურქის ჯარს ჩვენი ხალხი შებრძოლებია და დაუმარცხებია კიდეც“.
• ომადანე – აქ მარგანეცის კვალი ჩანს. მაღალია კონკრეცია

ჭკადუერრობუ (ნასამჭედლარი ხევი) — ადგილი, „აქ ყოფილა ჯალაღონიების წინაპარი მჭედლები. მათ დიდი სამჭედლოები ჰქონიათ. აქ ისინი „ჭახუნდეს“ — წურავდნენ რკინასაც. დღეს აქ უამრავ წიდებს და ნასამჭედლარ მასალას ვპოულობთ“ (ა. ჯალაღონია).