მიხეილ რეხვიაშვილის მონოგრაფია”დასავლეთ საქართველო მეჩვიდმეტე საუკუნეში” მოიცავს საინტერესო ფაქტს დადიანების საუფლისწულოს შესახებ გთავაზობთ ამ ამონაწერს

სალიპარტიანოს გარდა, ოდიშის სამთავროში მეტ-ნაკლებად მსხვილ საუფლისწულოს წარმოადგენდა „სამანჩო“. ასეთი სახელი მას ეწოდა მისი პირველი მფლობელის მანუჩარ ბატონიშვილის სახელის გამო, რომელიც მეგრულ მეტყველებაში „მანუჩად“ გამოითქმის.

სამანჩო ეწოდებოდა მდინარე ხობისწყლის ზემო წელზე მდებარე ტერიტორიას, რომელიც მოიცავდა სოფ. მოიდანახეს, ჯუმითს, ხაბუმეს და ჭოღას. ადგილობრივი მოსახლეობის უფროსი თაობა ტერიტორიას დღესაც სამანჩოს ეძახის.

მანუჩარის მფლობელობაც, იყო აგრეთვე სოფ. ქოყო და სოფ. მუხურის ნაწილიც

XVIII საუკუნის შუა წლებიდან ოდიშის სამთავროში გვხვდება სამი მანუჩარ ბატონიშვილი:

ერთი კაცია მეორე დადიანის (1757—1788 წწ.) ბიძა. მაშასადამე, ოტია დადიანის ძმა და ბეჟან დადიანის შვილი.

მეორე — ამ მანუჩარის შვილი მანუჩარ („მანუჩარ მანუჩარი ძე“, ბეჟანის ძის ძე“), ე. ი. ბეჟან დადიანის შვილიშვილი, ოტია და დიანის ძე, კაცია II-ის ძმა და გრიგოლ დადიანის ბიძა

მესამე — კაცია II-ის შვილი და ოდიშის მთავრის გრიგოლი უმცროსი ძმა. (მანუჩარ მეორე დადიანი)

ეს მანუჩარი XVIII საუკუნის მიწურულს მთავრობას ეცილებოდა თავის უფროს ძმას გრიგოლს. იმერთა მეფის სოლომონ II-ი დახმარებით წაართვა კიდეც მას სამთავრო და 1791—1796 წლებშ თვითონ იჯდა დადიანად. მაგრამ 1797 წელს გრიგოლმა აღადგინა თავისი ხელისუფლება ოდიშში და რამდენიმე ხნის შემდეგ მანუჩარ საუფლისწულოდ ერთხანს სალიპარტიანოს ნაწილი მისცა, რომელიც მას ჯერ კიდევ მამის სიცოცხლეში (1757—1788 წწ.) ეჭირა

დავუბრუნდეთ ახლა კვლავ იმ სამ მანუჩარს. დასახელებული სამ მანუჩარიდან სამანჩოს მფლობელი უნდა ყოფილიყო რომელიმე ერთი, მაგრამ სახელდობრ რომელი?

ირკვევა, რომ სამანჩოს მფლობელი იყო კაცია II-ის ძე და გრიგოლის ძმა მანუჩარი.(მანუჩარ მეორე) ეს ჩანს 1846 წლის 3 მარტს მის მიერ მისი „კაცი“ ქაქუჩასა და სხვა ქარჩავებისათვის მიცემული წყალობის წიგნიდან. ამ წიგნში ქარჩავებისათვის ბოძებულ ადგილს იგი ასე შემოსაზღვრავს:

„ბაკისქური დამშრალი ღელეს დაბლა და ხოპიწყლის აქეთ და ქვემოთ საზღვარი გოგია შელიას ნაპურალი რომ არის იმის იქეთ, ვოყურდღელეს ( საყურდღელეს, ო. ს.) რომ ეძახიან იმას შუა, ვოყურდღელეს აქეთ მომიცემია და გიბედნიეროს ღმერთმაო“ ამტკიცებს და ხელს აწერს „წერილსა ამას… მთავრის დადიანის კაციას ძე მანუჩარ“

აქ შემოსაზღვრული ადგილი სწორედ იმ ტერიტორიის ნაწილია, რომელიც ხობისწყლის ზემო წელზე მდებარეობს და რომელსაც სამანჩო ეწოდებოდა. რაკი სამანჩოს ნაწილის განკარგულების (ბოძების) უფლება ამ მანუჩარს აქვს და იქ მკვიდრი გლეხები ქარჩავებიც მისი ყმებია, უეჭველია ერთობ სამანჩოც მასვე ეკუთვნის. ამგვარად, სამანჩოს თავდაპირველი მფლობელი ეს მანუჩარია და მისგან აქვს მიღებული. ამ კუთხეს ეს სახელი.

დასახელებულ მანუჩარს, როგორც აღინიშნა, ერთხანს სალიპარიტოს ნაწილი ეჭირა. მაგრამ გრიგოლ დადიანის სიცოცხლის ბოლო წლებში თუ მისი სიკვდილის (1804 წ.) შემდგომ ჩამოერთვა ის და საბოლოოდ მას ზემოჩამოთვლილი სოფლები მიეცა. მისი შთამომავლობა (ხაბუმელი და მოიდანახელი ბატონიშვილ-დადიანის ძეები) შემდეგ სწორედ სამანჩოს ფლობდნენ.

რაც შეეხება პირველი და მეორე მანუჩარის (მანუჩარ ბეჟანის ძისა და მისი ძის მანუჩარის) საუფლისწულოს ადგილმდებარეობა- მოცულობა, ჩვენთვის უცნობია.

სამანჩოს მფლობელი მანუჩარის თანამეცხედრე იყო ზურაბ შარვაშიძის ასული ელისაბედი ჰყავდა ხუთი ვაჟი: კაცია. ზურაბ, ბეჟან, ლევან და გიორგი

ამ მანუჩარის და შემდგომ მისი მემკვიდრეების რეზიდენცია იყო სოფ. მოიდანახესა და ხაბუმეში. ორივე სოფელში ჰქონდათ სასახლე და კარის ეკლესია“. სასახლე ჰქონდა მანუჩარს აგრეთვე სოფ. ქოყოშიც

სად იყო მანუჩარ ბატონიშვილის საძვალე, გადაჭრით თქმა ძნელია. მაგრამ, ვფიქრობთ, ის იყო წალენჯიხის მაცხოვრის ეკლესიაში. ეკლესიის სამხრეთის შტოს. შუა ნაწილის ეკვდერი, სადაც დასაფლავებულია „მთავრის დადიანის ძე მანუჩარი“ და საისტორიო ლიტერატურაში ცნობილია „მანუჩარ დადიანის ეკვდრად“, შეიძლება სამანჩო პირველი მფლობელის მანუჩარ კაცია II-ის ძის ეკვდერი იყოს. ხოლო გვიანდელი ხანის სხვა მოიდანახელი და ხაბუმელი ბატონიშვილების და დადიანის ძეების ანუ (როგორც XIX საუკუნის დამდეგიდან იწოდებოდნენ) დადიანების სასაფლაო მოიდანახისა და ხაბუმის ეკლესიებში იყო.

სამანჩოს მფლობელს თავისი ციხესიმაგრეც უნდა ჰქონოდა, მაგრამ სად ვერ დავადგინეთ.

მანუჩარისა და მის მემკვიდრეთა ყმა გლეხები იყვნენ: ქარჩავები, პაპასკირები, წახნაგიები, მარკოზიები, გვარამიები, ლაგვილავები, ნაჭყებიები, ღურწკაიები. დარსალიები, შენგელიები, გაბედავები, უბირიები, დიხამინჯიები, ჩალიგავები, გულუები, გელანტიები, ბაძაღუები, გაბელიები, ჩარჩხალიები, გახარიები, ჩაგუნავები, ვახანიები, ჯალაღანიები, რამდენიმე კომლი კვარაცხელია და სხვა

მათი აზნაურები იყვნენ: ჩიქვანები, შელიები (ჯუმითის). ჰყავდათ ვასალურ დამოკიდებულებაში თავადი ვახტა ჩიჩუა. მათივე ვასალებადაა სავარაუდებელი ნაჯაგოელი თავადი შელიაც.

ამ მანუჩარის შთამომავლობიდან მომდინარეობდნენ მერმინდელი მოიდანახელი და ხაბუმელი ბატონიშვილ-დადიანები.

ოქტომბრის რევოლუციამდე ხაბუმეში ბატონიშვილ-დადიანთა დაახლოებით 10 ოჯახი ცხოვრობდა.