კირცხი სარაქონთან ერთად
სოფელი რაიონის სამხრეთ-დასავლეთით მდებარეობს. სამხრეთ დასავლეთით საზღვრავს ხობის რაიონი, აღმოსავლეთით — ლესიჭინის და ქვედა ჩხოროწყუს სასოფლო საბჭოები. საზღვარი ძირითადად მდ. ხობის წყალზე გადის. ჩრდილოეთით — ლეწურწუმეს სასოფლო საბჭოა, ხოლო დასავლეთით მდ. ჭანწყარი (წენწყარი) და ზუგდიდის რაიონი. იგი სამ უბნად იყოფა: სარაქონი, ნაშელუ ჩამითი
კირცხის ცენტრში, კურკუზაზე (უთუთის ფერდი) არის გვიანი და ბრინჯაოს საცხოვრისეული კულტურული ფენა. თვითონ კურკუზაც ყორღანული ტიპის სამარხად და შემდგომი ხანის გვიან გორა-საცხოვრისად შეიძლება ვივარაუდოთ. მის სამხრეთის კალთაზე კ ო ნდრატე თათარა შ ვ ი ლ ი ს მიერ აგებული სკოლის შენობა დგას, სადაც თვით კონდრატეს უმოღვაწია მასწავლებლად.
ნაოხვამუც მაღალი გორაკია. დღეს აქ ძველი ხის ეკლესიის კლუბად გადაკეთებული ნაგებობა დგას. სოფელი მდიდარია ვაზით და ხილით. გა ნსაკუთრებით კარგად ხარობს მანდარინი და ლიმონი. ეწერ ნიადაგებზე, მდინარისპირა ველებსა და ფერდობებზე ჩაის პლანტაციები და სიმინდის ყანებია. სოფელში არის მეცხოველეობის დიდი კომპლექსი. ნაშელუში დღესაც შემორჩენილია აბანოს ნაშალი და უტუს ოკათუ რ ე შ ი. აქვე არის უძველესი ციხის ნანგრევიც. სოფელში 636 კომლია, 2360 კაცით.
ს ა რ ა ქ ო ნ ი (სარას განი), სოფ. 1. „გადმოცემით სარა ჩიტაიას უბანი, მისი განი. მისი განია-სარაშგანი-სარაქონი, ასე იტყოდნენ ძველები. აქ სულ სარას მემკვიდრეები, სულ ჩიტაიები სახლებულან. სარა ყველაზე გამორჩეული კაცი ყოფილა. ეს მაღალი ადგილია. მას უძველესი დროიდან წმინდა ადგილად თვლიან ჩიტაიები, ჩიტაიების ძირის, ფუძის ხატის ადგილად. მოლაშქრეს აქ არ შეეძლო შესვლა, ვერც შესულა, ისეთი გამაგრებული უბანი ყოფილა. ამის იქით, დასავლეთით არის ჯ ა ღ რ ა- ჯ ა ქ ო ქ ა ჯ ა ქ ო ქ ა თ ი— ჯ ა ქ ო ქ ე ბ ი ს ოჯახი თ ი მის დასავლეთით არის ობუჯი, ობურჯი ადგილი საომარი, საბრძოლო ადგილი. იქით წალენჯიხა ჭან-ჯიხა-ჭანების ციხე“ (ივანე პავლეს ძე საბეკია, 80 წლისა). 2. „სარა კაცის სახელია, ქონი ქონებაა, ე. ი. სარას ქონება, სარას საკუთარი კარ-მიდამო, მამული (იპ. ბერულავა). 3. სირი ჩიტს ჰქვია, ქონი ბევრს, ე. ი. ბევრი ჩიტი. სარაქონი, ე. ი. ოჩიტალე. სადაც უამრავი ჩიტია, შემდეგ მეტყველებაში ს ი რ ი სარად შეიცვალა. ასე შეერქვა სოფელს“ (მამანტი კვირტია). 4. „არა სარაქონი, არამედ სალაქონია. აქ ნიადაგი სალაქონია, ოღროჩოღროა ამიტომ შეერქვა ადგილს ასე“ (ლამარა პაპასკირი, გედეონ ხუხუნი).
ჯ ა ღ რ ა ჯაქოქა, ჯაქოქათი. სოფელი (ხელღრუ-ჯაქოქა), ყოფილა ჯაქოქა, რომელსაც თავისი თი ჰქონია“.
ობუჯი-ობურ ჯ ი -(საბრძოლო), სოფელი.
ჭ ა ნ ე წ ე რ ი (ჭან ეწერი). ადგ. დღეს პლანტაციაა. გვერდით ჩამოუდის მდინარე ჭანწყალი.
ჭ ა ნ წ ყ ა რ ი (ჭანწყალი), მდინარე.
რ ო კ ო ნ ა (როკნარი), ადგ. „ტყე ყოფილა წაბლისა და მუხის, გაუჩეხიათ და როკები დარჩენილა. აქ უძველესი ნამოსახლარიაო, ამბობდნენ ჩვენი ძველები. დღესაც მიწიდან ხვნის დროს ქვევრების და ქოთნების ნამტვრევები ცვივა“.
ნ ა ო ხ ვ ა მ უ (ნასალოცვარი), ადგ. „უძველესი საოხვამურო ადგილია. აქ ოშაყარიც იყო, ჯარალუაც იცოდნენ. ცაცხვია ათასწლოვანი და მის ძირას იკრიბებოდა ხალხი. ამ ცაცხვთან გადაცემაც (გინოჩამაც) კი ხდებოდა“.
ჯ ა ღ რ ა ღ ა ლ (ფუღურო, ღრუ ხე) ღელე, ადგ.
ქ ვ ა ბ ი (გამოქვაბული), კარსტული გამოქვაბული. „ამბობდნენ, ქაჯები ზიან შიგო. მე შესული ვარ შიგ. სანთელი მიმქონდა. ასი მეტრის იქით სანთელი ჩამიქრა და უკან გამოვბრუნდი. აქ ნახეს კერია, ნახშირი, ქვის იარაღები და ქოთნის ნამტვრევები“ (ი. საბეკია).
ო ჩ ი ტ ო ლ ი (საჩიტაო), ჩიტაიას (გვარია) უბანი.
ს ა დ ა დ ი ო ს ა გ ე თ ი ო (დადიანების საგეთიო), უბანი. „გეთიები სახლობდნენ, ისინი დადიების კაცები ყოფილან“.
ს ა ჯ ა ლ ა ღ ო ნ ი ო, ჯალაღანიების (გვარია) უბანი.
ს ა შ უ ლ ა ი ო, შულაიების (გვარია) უბანი.
კ ლ ა ს ი კ ა რ ი (სკოლის კარი), ადგ. „სკოლის უძველესი შენობა მდგარა და მის წინ დიდი მოედანი ყოფილა, სადაც ცეკვა- თამაშიც იმართებოდა“.
ს ა ს ტ ე ფ ა ნ ი ო, სტეფანიების (გვარია) უბანი. „სტეფანიები ცხოვრობდნენ წინათ“.
გ ა ბ ნ ო ხ ო რ ი (გაბის ნასახლარი), ადგილი. „გაბი ჯალაღონიას ნასახლარი“.
კ ო ჩ გ ე ნ ა ყ ვ ი ა (კაცდანაკლავი), ადგ. „აქ 1905 წელს რევოლუციის დროს მეფის კაზაკებმა რევოლუციონერი დიმიტრი ჟეთია მოკლეს“.
კ უ რ კ უ ც ი ა, მიწაზურგა, ადგ. „უძველესი სალოცავი ყო- ვილა, დღეს უკაცრიელია“.
გურნ ო ხ ო რ ი ი, გულნასახლარი, ადგ. I. „გურიელი ნასაომარი, საბრ-სახლობდა აქ მრავალრიცხოვანი ოჯახით, ამიტომ ადგილს გურიეიში ნოხორიი შეერქვა. 2. ამ მიდამოების ცენტრალური ადგილი ყოფილა, სადაც გულ დასახლება, დასახლებული გული ადგილი, ცენტრი, შქადიხა, გ უ რ ი იყო, ამიტომ გურნოხორიის ეძახიან“.
მ ე ნ ჯ ი — (მენჯირე გაღმა მარილი, ფერდობის მარილი), ადგ. „აქ მარილიანი წყალი ამოდიოდა და საქონელს ძლიერ უყვარდა მისი დალევა, აქ მოვა“.
მ ე ნ ჯ ი შ ი დ უ დ ი (მენჯის თავი), ადგ.
ფ ე ხ ვ ე შ ი ნ ო ხ ო რ ი ი (ფეხვეს ნასახლარი), ადგ. „ფეხვე საბეკიას მეუღლე ყოფილა ძლიერ მაღალი და ვაჟკაცი ქალი, მისი შიშით ყაჩაღებიც კი ვერ ბედავდნენ ამ ადგილების აოხრებას თურმე. მას ორი ქალიშვილი ყოლია. ერთი აბაშელი ხოშტარიას უთხოვია, მეორე ლოგუას გაყოლია“.
ო კ ა რ კ ა ლ ა ი ა (მორაკრაკე), მდინარე. წმინდა წყაროს თვალი.
ს ა კ ო ზ მ ა ჭ ა ლ ე (კოზმავების ჭალა), ადგ. „წინად იგი კოზმავების (გვარია) კუთვნილი ყოფილა“.
ს ა კ ო ზ მ ა ო, კოზმავების უბანი. „აქ სულ კოზმავეები სახლებულან წინად. კოზმავა გვარია. ჩვენ მას კოზმას ვეძახდით, გვატი კოზმია, ან მოკლედ-გვატი კოზმა, ვიტყოდით“.
ს ა ს ა ბ ე კ ი ო, საბეკიების (გვარია) უბანია. „აქ საბეკიები სახლებულან. გადმოცემით ეს გაშლილი ველი მაშინ ცხენების სადგომი, მათი ქართა ყოფილა საბეკი ყოფილა. საბეკი განსა კუთრებით ცხენების სადგომია. მათ გაშლილ ადგილზე ბეკვა, ხტუნვა უყვართ, საბეკიები სამურზაყანოდან მოსულან აქ, ჩვენი ძირის ხატი იქ იყო“. (ი. საბეკია).
ნ ა ო ხ ვ ა მ უ, ძველი სალოცავი, ადგ. „უძველესი ნაოხვამუა აქ, ქვის სამლოცველო მდგარა უძველეს დროს. ამ სამლოცველოს ქვეშ ოცდახუთ სტუმარ ქალს გაუვლია და გაწყვეტილა სული ამიტომ „ოსურ ოხვამესაც“ ეძახიან. ძველებისაგან გამიგონია „ოსური ოჯახიში ოსხირი რ ე ნ ი ა — ქალი ოჯახის საძირკველიაო, რომელზედაც სახლია დაშენებული. ამიტომ ოსხირი ო ს უ რ ა დ გადაკეთდა და ქალის აღმნიშვნელი ტერმინი გამხდარა (ი. საბეკია).
ს ა ხ ე ც ი ო, ხეციების გვარია) უბანი. „აქ კიტ ხეციამ იხსნა თავადისაგან პირველად თავი და თავის ოჯახით წავიდა აქედან..
ს ა ფ ა რ უ ლ ო, ფარულავების (გვარია) უბანი.
ფ ა ლ ა ზ ო ნ ი, ფალორზენი. სულ ველობი, ადგ. 1. „ფალაზონი, ე. ი. ფოთლოვანი. ფალონი ნიშნავს ფოთლოვანს, ფოთლოვან ტყიანს“ (მამანტი კვირტია). 2. „ფალორზენი მარტო ველობის სულ, ამიტომ ქვია ადგილს ეს სახელი“ (ე. საბეკია).
უ ჩ ა ღ ა ლ (შავღელე), ღელე.
ს ა ი ზ ო რ ი ო, იზორიების (გვარია) უბანი.
უ ჩ ა ღ ა ლ ა ჭ ა ლ ე (შავი ღელეს ჭალა), ჭალა.
ო ხ ო ჯ ე ღ ა ლ ი (სახარე ღელე), სათავეს იღებს სარაქონის ტერიტორიაზე და სოფელ ხიბულას საზღვარზე ჭანწყალს უერთდება. „ამ ღელეში იცის დიდი კიბოები, მას ხო ჯეკი ბ ო ს ეძახიან. ამიტომ ღელეს „ოხოჯეღალი“ შერქმევია“ (გ. ხუხუნი).
კ ო ჩ ა ნ ა ჭ ყ ვ ი დ ა (კაცი ამონაწყვეტი), ადგ. „აქ ხალხი ამომწყდარა ჭირით და უბედურებით“.
ს ა ნ ა რ ს ი ო, ნარსიების (გვარია) უბანი.
ს ა ზ ა ქ ა რ ა ი ო, ზაქარაიების (გვარია) უბანი.
ბიტუში წყ უ რ გ ი ლ ი (ბიტუს წყაროს წყალი), წყაროს თვალი „აქ ბიტ ზაქარაიას ნასახლარი ყოფილა“.
ჩ ა მ ა თ ი (ჩამას თი, ჩამას ოჯახი), უბანი. „1. ზაქარაიების ერთ-ერთ ოჯახს სათავეში ედგა დიდ პაპა ჩამა, რომელსაც ძლიერი თი-ოჯახი ჰქონია. მისი ოჯახი ისე მრავალრიცხოვანი ყოფილა, რომ ჩამა მხოლოდ მელოგინეთა მიხედვით ითვლიდა ოჯახის შემადგენლობასო, გამიგონია მოხუცებისაგან“ (ი. საბეკია). 2. „ადგილს ჩა- მაჩისაც ეტყვიან. აქ ჩამაჩის ოჯახი ჰქონია. მის სახელზე ადგილისათვის ჩამათი უწოდებიათ“ (გ. ხუხუნი).
უ თ უ თ ი (უთუშითი). ადგ. „მაღალი ადგილია, აქ უთუ გოშუას დიდი ოჯახი სახლებულა“ (ვ. ბეჭვაია).
კ ო კ ნ ო ხ ო რ ი ი (კოკის ნასახლარი), ადგ. „კოკი გოშუას სამურზაყანოში მოუკლავს მარღანია და აქ გამოქცეულა, ამ ადგილებში დასახლებულა, აქ შეუქმნია თავისი დიდი თი-ოჯახი. ამ ადგილებს კოკიშთის, კოკისთისაც ეძახიან“ (ი. საბეკია).
ნ ა ხ ა რ დ ა ნ უ (ნახარდნარი), ადგ. „აქ მაღალ ხეებზე დადიას მიშვებული ჰქონია ოჯალეშის მაღლარი. მაშინ არ ყოფილა დაბალი, სულ მაღლარი ვენახი იყო თურმე. აქ გავრცელებული ყო- ფილა: ხარდანი— შავიც და თეთრიც, ჭვიტილური, ოჯალეში, შონური, ჩეჭიფეში, ხოჯიში თოლი, პანეში, ჩერგვალი, დადიაშური, მორცხული. იგი ტყიური ვაზია თეთრი, წოწოლა ყურძენი იცის, ტყეში ხეებზეა გაშლილი, კარგი მსხმოიარობა იცის, მეც მოვსწრებივარ, მის საკრეფად ტყეში დავდიოდით. ამიტომ ვეძახოდით მორცხვს, მას დაბურულ ტყეში უყვარს ხეებზე გაშლა. ღვინო კარგი დგებოდა ამ ათეული წლის წინად იგი კიდევ შემხვდა ტყეში; თუ სადმე ვნახე ვიპოვი და მოგართმევთ, მაგრამ მას ძალიან დაბურული ტყიანი უყვარს. ვიტყოდით „ძღაბ ცალი მ ო რ ც ხ ვ ი რ ე “— ქალიშვილივით მორცხვია. თეთრია, უხვად ისხამს. ერთი კვირტიდან 78 მტე- ვანი იზრდება, ოღონდ წვრილმარცვლიანია. ჩემს მეძობლობაში (ჩვენ მეზობელს. მეძობელს ვეძახით) იგი ცნობილი იყო ძველ დროში“ (ი. საბეკია).
ლ ე ტ ე შ ი (ტალახიანი), ადგ. „მთელი უბანია“ (ნოდარ იონას ძე ვეკუა, 58 წლისა).
ნაშენუ (განაშენებული), ადგ. „სულ ვაზნარი და ხეხი ლიანი დობერა ყოფილა. ერთ-ერთი უბანია სოფლისა“ (ნ. ვეკუა).
თ ხ ო მ უ რ ო ნ ი (თხმელნარი), უბანი. „სულ თხმელნარი ადგილი ყოფილა წინად“ (ნ. ვეკუა).
ხ ო ჯ ა რ ა ღ ე ლ ე, ღელე.
მ ა ჭ ა რ ა „მაჭარისაც ეძახიან“. ადგ. 40.
ს ა ფ ა ც უ, ადგ.
ს ა ა დ ო ნ ი ო ადონიების (გვარია) ნასახლარი. უბანი.
წ ი ფ უ რ ო ნ ა (წიფლნარი), ადგ.
ნ ა კ ა კ ა, ადგ. ვაკე ადგილია. 1. „მდინარე ხობისწყლის ნაპირას მდებარეობს. ნაკაკა ღომისღომის ნაცეხვარი ადგილია, აქ ოჩმურე ჰქონია პატონსქუას და ყმები მის ღომს ცეხვავდნენ“ (ი. ბერულავა, გ. ხუხუნი). 2. ნაკაკა ნაკაფია. აქ დიდი ტყე ყოფილა. იგი გაუკაფიათ და ხალხი დასახლებულა“ (მ. კვირტია, გ. ხუ- ხუნი).
ს ა ლ ა გ ვ ი ო, ლაგვილავების (გვარია) უბანი.
ნაფოშტუ (ნაფოსტარი), ადგ. „უძველესი ფოსტა იყო გზის პირას, ამ გზის ცენტრში, აქ ცხენებს ასვენებდნენ. თვითონაც ისვენებდნენ, აქ მოჰქონდათ ფოსტა და აქედან ანაწილებდნენ თურმე შემდეგ“ (ნ. ვეკუა).
ნ ა შ ე ლ უ, შელიების (გვარია) უბანი.
ს ა კ ვ ი ო ტ ი ო, კვირტიების (გვარია) უბანი.
ს ა ი ზ ო რ ი ო, იზორების (გვარია) უბანი.
გ ა ბ ა რ ი (მაღალი სერი), ადგ.
ლ ე ჟ ე რ ი, ადგ.
ხაპიაში წი ს ქ ვ ი ლ ი (ხაპიას წისქვილი), ადგ.
ტ ე ბ ი (ტყე), ადგ. „წინათ ტყე ყოფილა, გაუვალი ტყე“.
ს ა ბ ე გ ა რ ო (საბეგარო), ადგა „წინათ ყმები აქ იხდიდნენ. ბატონის ბეგარას, დიდ ქვევრებში ინახავდნენ საბეგარო ღვინოს. ამიტომ მას საბეგარო შერჩა იმ დროიდან სახელად“ (ნ. ვეკუა).
დ ო ბ ე რ ù, სდგა „სულ ვაზნრი ადგილი ყოფილა“ (კოლა დუტუს ძე ჯინჯოლავა, 70 წლისა).
უთუთიში ფერდი (უთუთის ფერდობი), ადგ. უთუთი გოთუას ჰქონია ციხე, ახლა მისი ნანგრევია შემორჩენილი“ (ა. ჯინჯოლავა).
ო ღ უ მ ო ლ ი (ღომის სათესია), ად
ნ ა ჭ კ ი დ უ (ნამჭადარი), ადგ.
ჭ ა ლ ე, ჭალა, „ძლიერ ნაყოფიერი ჭალა. მისი ქვიშა გააქვთ ნიადაგის გასანოყიერებლად. მით მოქვიშული ნიადაგი 10—15 წელიწადს ძლიერ უხვ მოსავალს იძლევა“ (აკ. ჯინჯოლავა).
ს ა ლ ა თ ა თ ი ო თათიების (გვარია) ნასახლარი, ადგ. „ამბობენ, უთუთის მემკვიდრეები არიანო“ (აკ. ჯინჯოლავა).
ძ ა ლ გ უ რ ი, ძამგური, (ძლიერი გული), ადგ.
ტ ე ბ ი, ადგ. „აქ წიფლის მაღალი ტყიანი ყოფილა. წიფლის წვეროებზე ყანჩებს ჰქონიათ ბუდეები“ (აკ. ჯინჯოლავა).
ო ყ ა ნ ჩ ე (საყანჩაო), ადგ.
კვირტიაში დუქანი (კვირტიას დუქანი), ადგილი. „აქ უძველესი დუქანი ყოფილა ვინმე ვაჭარ კვირტიასი, რომელიც სოფლის ვაჭარი ძლიერ ქველმოქმედი კაცი ყოფილა, მას სოფლისათვის ბევრი რამ გაუკეთებია თურმე“ (აკ. ჯინჯოლავა).
ო ჯ ა რ ე (საჯარო), ადგ. „აქ ხალხი იკრიბებოდა ჯარობაზე, შაყარუაზე და ერთობოდა ცეკვა-თამაშით, მარულათი და ლელო- ბურთით. აქვე უტუს ურდუმიც მდგარა. თავისი ურდუმის შაყარუა-შეკრება აქ დაუთქვამს მას“ (აკაკი ჯინჯოლავა).
ჭ ა დ ა რ ჯ ი ნ ჯ ი (ჭადრის ძირი), ადგ. „უძველესი ოშაყარ ადგილი, ნაოსხაპუ, შესაკრები, გასართობი, საჯარო ადგილი. აქ უძველესი ჭადარი მდგარა, ჩემს ბავშვობაშიც იყო ეს ხე“ (აკ. ჯინ- ჯოლავა).
უჩა ტობა (შავი ტბა), ადგ.
ხ ო ბ წ ყ ა რ პიჯი (ხობის წყლის პირის ჭალა).
წ ი ს ქ ვ ი ლ ი (წისქვილი), ადგ.
ს ა მ ა ლ ა ნ ი ო. მალანიების (გვარია) უბანი.
კ ი რ ც ხ ი, ს ს. 1. „ნაკირცხუა. ჭალა რომაა ახლა სასოფლო საბჭოს ქვემოდ, იქ ძველი გზა სულ მოკირცხლული იყო ქვით, მოკენჭილი და შოსე გზა, ძველი გზა გადიოდა, მქა სამარგალოში შარა“ (აკ. ჯინჯოლავა). 2. „კირცხი ნიშნავს სეტყვას, ოდესღაც ამ მიდამოებში მწყემსს კირცხმა, ე. ი. სეტყვამ ჯოგი გაუნადგურა და აქედან დაერქვა ამ ადგილს კირცხი“ (იპოლიტე ლევანის ძე ბერულავა, ჩაწერილი გ. ხუხუნის მიერ). 3. „კირცხი-კირჩხი ნიშნავს კირქვის ნამცეცს, რითაც აქ ნიადაგი მოფენილია, წვიმიან ამინდში კირქვა იფშვნება. ასეთი ნიადაგის გამო ადგილს კირჩხი ან კირცხი ეწოდა, კირჩხა კირნამცეცი. არის ლეგენდა: დადიას ჰყავდა ყმა კიპია ფაქვა, იგი დაყვებოდა დადიას, დადიას უკითხავს, რა ვუ- ოდოთ ამ ადგილსო? კიპიას უპასუხნია კირჩხიო, ამის შემდეგ ასე უწოდებენ ადგილს, რადგან ადგილი კირჩხიანი კირჩხოლა იყო“
(მ. კვირტია; გ. ხუხუნის მიერ ჩაწერილი).
ჩ ა ი შ ი ს უ კ ი (ჩაის სერი), ადგ.
ნაფაცხუ (ნაფაცხარი), ადგ. უძველესი ნაფაცხარია. თავადებს აქ ფაცხა ჰქონიათ ამ სერზე დროის გასატარებლად“.
ო წ ყ უ რ გ ი ლ ე (საწყაროსთვალო), ადგ. „წყაროს თვალი ყოფილა, დღეს ამომშრალია“.
ნ ე ი წ ყ ა რ ი (ნელწყალი), წყაროს წყალია. „ძალიან მსუ-ბუქი და სუფთა წყალი“.
ნ ა ბ ა ლ (ნამზევარი), ადგ. „აქ უძველესი ნაოხვამუ ყოფილა – და მზის ღვთაების. ბჟაღორონთს სცემდა ხალხი თაყვანს. აქვე ყოფილა ობჟალე ვაზი, შონურის მზგავსი, მაღლარზე. აქ სახლებულან ბჟალავები“ (ა. ჯინჯოლავა).
ნაკაზარმუ (ნაკაზარმალი), ადგ. „უძველესი საპარკოა, კერძო ვაჭარს ჰქონია საპარკო“.
ნ ა ნ დ უ, ადგ. „ქაჯებისა და ეშმაკთა საბუდარი ყოფილა“.
დ ო ბ ე რ ა (დობილო), ადგ.
ე ნ წ ე რ ი (ეწერი), ადგ.
ნ ა ო ს ხ ა პ უ (საცეკვაო), ადგ. „უძველესი თავშეყრისა და გართობის ადგილი“.
ნ ა კ ა თ უ (ნაერთი), ადგ.
ნ ა ძ ა ე რ ი (ნაძალარი), ადგ. „იგი ძალით წაურთმევიათ ყმისათვის. აუყრიათ და გაუსახლებიათ თვითონ ყმა. ხალხი სიძულვილით ამ ადგილს ნაძაერს და ნაჭყუას, ნაწყევლარს ეძახის“.
ლ ა ნ ჯ ო ნ ი (კოპიტნარი), ადგ. „ვაკე ადგილია, ოდესღაც ტყე ყოფილა. დღეს ხალხი ცხოვრობს“. კოპიტი მეგრულად ლანჯია.
კ უ რ კ უ ც ა (მიწაზურგა), ადგ.
ნ ა კ ა რ უ (ნაკარვალი), ადგ.
ო ყ ა რ ყ ა ლ ე (ბაყაყების საყიყინო), ადგ. „ჭაობიანი და ლექიანი. დღეს ღამშრალია და ყანაა“.
ნ ა ბ ი ნ ე ხ უ (ნავენახარი), ადგ. „უძველესი ნავენახარია, ხარდანის ვენახი ყოფილა“.
ნ ა კ ა მ ც ე ლ ა რ უ (ყოფილი კანცელარიის ადგილი), „აქ პირველი კოლმეურნეობის კანცელარია მდგარა, სამთვალიანი ხის სახლი“
გ ი ნ ძ ე ყ ვ ა ნ ა (გრძელი ყანა), ადგ.
მ ი კ ო რ თ ე ლ ი (მოხვეული), ადგ.
წ ი ფ უ რ ო ნ ი (წიფლნარი), ადგ.
კ უ რ კ უ ზ ა (გუძუბა), ადგ. მაღალი ბორცვია. მის მიდამოებში ენეოლითური კულტურული ფენის შესანიშნავი კვალია ჩვენს მიერ მიკვლეული.
კ ლ ა ს კ ა რ ი (სკოლის კარი), „აქ „უიარაღოს“ კონდრატე თათარა შ ვ ი ლ ს შეუქმნია სოფლის ერთიკლასიანი სასწავლებელი, აუგია ეს ქვიტკირის შენობა და უსწავლებია თვითონ. ძლიერ უყვარდათ და აფასებდნენ ჩვენი მოხუცები. ოქროპირი იყო ჩვენი კონდრატე, პერანგს გაიხდიდა და სკოლას და სოფლის გაჭირვებულ ხალხს ახმარდა. 1976 წელს მის ქვემოდ, კურკუზას ჩავაკებაზე ააგეს სკოლის ეს ახალი შენობა. მაგრამ სოფელს გადაწყვეტილი აქვს ქვითკირის ის ძველი შენობა შეინარჩუნოს, სოფლის ისტორიულ ღირსშესანიშნაობად. მასწავლებელმა ვალია ბეჭვაიამ აქ შექმნა თავისი სასკოლო მხარეთმცოდნეობის მუზეუმი სკოლის დირექციას გადაწყვეტილი აქვს ეს შენობა კაპიტალურღ შეარემონტოს და იქ გამართოს ამ მუზეუმის სტაციონარული ექსპოზიცია, რაც სოფლის ისტორიას გადმოსცემს, ნივთიერი მასალებით დამოწმებულს, უძველეს დროიდან ჩვენს სინამდვილემდე“ (ნოდარ იონას ძე ვეკუა, 58 წლისა).
შ ა უ რ კ ა რ ი, ადგ, „მაღალი ბორცვია, ზედ დიდი წიფელი მდგარა. წესად იყო, სტუმრად მოსული გმოჭყუდურეფი სხვაგან გათხოვილი ქალები აქ, ამ სალოცავზე შაურიანებს წირავდნენ. ამ ფულს არავინ აკარებდა ხელს. იგი შესაწირავი იყო და მისი აღება ვაშინერდუ მას ტაბუ ედო“ (აკ. ჯინჯოლავა).
უ ჩ ა ტ ო ბ ა (შავი ტბა). ადგ. ლეტეშის ტერიტორიაზე.
ო ხ ვ ა მ ე (ეკლესია), ადგ. დღესაც დგას ხის უძველესი ეკლესია. ეკლესიის მიდამოებში შემორჩენილია უძველესი ნანგრევების ნაშთები და ჩამორღვეულ ფლატეზე შეინიშნება ანტიკური ხანის კულტურული ფენის კვალი.
ქ ვ ა ბ ღ ა ლ ი (გამოქვაბულის ღელე), ღელე. „ქუამ ღა- ლია, დიდრონი ქვებითაა მისი ფსკერი მოფენილი“.
ნ ა ჯ ო ლ ო გ უ, ჯოლოგუების (გვარია) ნასახლარი, ადგ.
ხ ო ბ წ ყ ა რ ი (ხობწყალი) მდინარე. „არის გადმოცემა, რომ უხსოვარ დროში, სამხრეთ საქართველოდან, ლაზეთიდან, ხოფიდან გადმოსახლებულან ხოფელები და დასახლებულან ამ მდინარის პირას. ამიტომ დაერქვა მდინარეს ხობისწყალი“ (გ. ხუხუნი).
ჩ ე ღ ა ლ (თეთრი ღელე), ღელე. „მისი ფსკერი თეთრი ქვებითაა მოფენილი, ამიტომ მას თეთრლელეს უწოდებენ“.
ო ხ ა რ ჩ ა ლ ა ი ა (სარაკრაკო), წყროს წყალია კირცხის ცენტრში.
კ ო ზ მ ა-წ ყ უ რ გ ი ლ ე (კოზმა წყაროს წყალი), „კოზმავების წყარო სარაქონში. კოზმავა გვარია“.
შოთაში წყურგილე (შოთას წყარო, „შოთა გოშუას წყარო“.
გოშუაში წისქვილი (გოშუას წისქვილი), „ხობი- წყალზეა წისქვილი. იგი გოშუებს აუგიათ“.
ნ ა ჯ ი ხ უ (ნაციხარი), ადგ. სარაქონის უბანში ნანგრევებია მხოლოდ შემორჩენილი.
ნ ა ო ხ ვ ა მ უ (ნასალოცვარი), სასაფლაო, საკულტო ადგი ლი. „ღვთისმშობლის ეკლესია მდგარა. დღეს სასაფლაოა“.