სოფო ქარჩავა – ვაზის ჯიშების აღმნიშვნელი ლექსიკა მეგრულ-ლაზურში (ლინგვისტური ანალიზი)

4.9ათასი

ლესიჭინელი სოფო ქარჩავას სამაგისტრო ნაშრომი.

ხელმძღვანელები:

ფილოლოგიის ასოცირებული პროფესორი – მერაბ ჩუხუა

ფილოლოგიის ასოცირებული პროფესორი – მერაბ ნაჭყებია

ანოტაცია

სოფო ქარჩავას სამაგისტრო ნაშრომზე

ვაზის ჯიშების აღმნიშვნელი ლექსიკა მეგრულ-ლაზურში

(ლინგვისტური ანალიზი)

  სამაგისტრო ნაშრომი ეძღვნება მეგრულსა და ლაზურ ენებში გავრცელებული ვაზის ჯიშების აღმნიშვნელ ლექსიკას. ნაშრომში შესწავლილია ზემოთაღნიშნული საკითხი   და, ასევე, არსებულ მასალაზე დაყრდნობით მოცემულია ლინგვისტურ-შედარებითი ანალიზი. ამავე დროს, ვაზის სახეობების მეცნიერული კლასიფიკაცია.  გავეცანით არეაერთ მასალას: მეგრულ-ქართულ, ლაზურ ლექსიკონებს, შევისწავლეთ ზოგადგეოგრაფიული ტერმინები, ტოპონიმური მასალა, ვაზის კულტურისა და ტრადიციის ელემენტები და ა.შ.  აგრეთვე, თვალი მივადევნეთ ძველ ისტორიკოსთა, მეცნიერთა შეხედულებებს, ჩვენი და უცხოელი მკვლევრების დასკვნებს. თავი მოვუყარეთ ენაში არსებულ უმდიდრეს ლექსიკას ვაზის გენოფონდთან, ჯიშურ მრავალფეროვნებასთან მიმართებით.

   სამაგისტრო ნაშრომი შედგება ანოტაციის, შესავლის, შვიდი თავის, დასკვნის  ლექსიკონისა და გამოყენებული ლიტერატურის სიისაგან. შესავალში განხილულია თემის აქტუალობა. ნაშრომის ძირითადი ნაწილი მოცემულია შვიდ თავში, დასკვნაში გადმოცემულია კვლევის ძირითადი შედეგები.

შესავალი

  ვაზი  ერთ-ერთი უძველესი კულტურული მცენარეა, რომელიც ადამიანის ცნობიერში აღიქმება არა მხოლოდ ნაყოფის მომცემად, არამედ კულტი (საკრალური სითხე) თავისთავადი სიმბოლური დატვირთვით. ეს ყოველივე  კარგად აისახა, პირველ წიგნში „ბიბლიაში“ .

  „ვაზის კულტი სამყაროში უხსოვარ დროს დაიბადა და შეიქმნა სარიტუალო სითხედ, რომლითაც ხოტბას აღავლენდნენ ღმერთებისადმი(დიონისეს მისტერია) . ქრისტიანულ ეპოქაში იგი უთანაბრდება ქრისტეს სისხლს და მას მადლის ზიარების თვისება ენიჭება. ვენახის განცდა და გააზრება, როგორც სიცოცხლის ხისა, როგორც სიცოცხლის  მარადიული სიმბოლო, დაუკავშირდა ეპითეტის სახით მარიამ ღვთისმშობელს…, რომელიც შენ ხარ ვენახის საგალობელში იქნა განივთებული“, (რადიო თავისუფლება, ინტერვიუ გია ბაღაშვილთან; ,,ვაზი, როგორც ცივილიზაციის საზრდო და თანამგზავრი“, 2010წ).

 ქართულ რეალობაში, ვენახისადმი დამოკიდებულების ფორმა პირდაპირ კავშირშია იმ რწმენასა და მსოფლმხედველობასთან, რომელიც განსაზღვრავს ეროვნულ იდენტობას, კულტურის ნიშნებს. ვაზი, ქართული ფოლკლორის, ტრადიციების, მწერლობის, ხუროთმოძღვრების განუყოფელი ფიგურალური სიმბოლოა, „როგორც გააზრებულია ქართულში ადამიანის მეს სხეულის კოსმიურ სისტემას, ლაზური (ქართული) კოდით „ვაზი“ ეწოდება (სოლომონ თეზელიშვილი; სუფრის ისტორია)“.

 გარდა ამისა, ძველი და თანამედროვე საქართველოს ეკონომიკის  ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი საყრდენი, სწორედ, მევენახეობაა. ამის  საფუძველს კი, ის ჯიშური მრავალფეროვნება ქმნის, რაც საქართველოს და ჩვენთვის მნიშვნელოვანი სამეგრელოს//უძველესი კოლხეთის ტერიტორიაზეა განფენილი. ჩვენ ქვემოთ დეტალურად მიმოვიხილავთ იმ მდიდარ ვაზის ლექსიკურ ფონდს, რომელიც უმეტესობისათვის სიახლე იქნება. შეიძლება ითქვას, თავი მოვუყარეთ უმნიშვნელოვანეს წყაროს, სამეგრელოსა და მეტ-ნაკლებად ლაზეთის ვაზის კულტურის გენოფონდს.

  საქართველო, მიუხედავად მცირე მაშტაბებისა, გამორჩეულია ვაზის უნიკალურ ჯიშთა სიმრავლით (დასტურდებას 500-ზე მეტი). ამასთან დაკავშირებით საუბრობდნენ ძველად და ახლაც, როგორც ჩვენი, ისე უცხოელი მკვლევრები.

 ,,კულტურული ვაზის მოვლა-მოშენების ხალხური სელექციისა და ღვინის დაყენების ათასწლეულთა მანძილზე გამომუშავებული ტრადიციები თაობიდან თაობას ზეპირი სახით გადაეცემოდა. ქართველებისთვის ვაზი განსაკუთრებული ყურადღებისა და ზრუნვის საგანი იყო. სწორედ ამგვარმა ცნობიერებამ, დღევანდლამდე შემოგვინახა ადგილობრივი ვაზის უმდიდრესი  გენოფონდი, რომლის ბადალი მსოფლიო მევენახეობაში სხვაგან არსად მოიპოვება“. [თეიმურაზ ღლონტი, ზურაბ ღლონტი; კახური მცვივანი; სსიპ ღვინის ეროვნული სააგენტოს ბიბლიოთეკა, თბილისი 2014: 3]

  „საქართველოში მევენახეობისა და მეღვინეობის შესახებ ისტორიული ცნობები ძირითადად დაცულია ძვ.ბერძენ მწერალთა და საქ-ში მოგზაურთა ჩანაწერებსა და თხუზულებებში. ამ ისტორიული წყაროებიდან ირკვევა, რომ ქართველი ტომების ღვინო შორეულ წარსულში მაღალხარისხოვანი იყო. ქსენოფონტეს ცნობით, დაახლოებით 430-335 წ კოლხები ღვინოს სვამდნენ, მაგრამ წყალნარევს, აქაური ღვინო უწყლოდ მწკლატე იყო, წყალნარევი კი – „სურნელოვანი და საამო“. სტრაბონის მიერ გადმოცემულ ცნობებიდან ირკვევა, რომ ვაზი ფართოდ ყოფილა გავრცელებული ალბანეთ-კახეთის(იბერია) ტერიტორიაზე, ხოლო ყურძნის იმდენად უხვი მოსავალი მოდიოდა, რომ მას მოსახლეობა ვერ ითვისებდა და ამიტომაც მის მიერ ნაწილს დაუკრეფავად ტოვებდა“. [გოცირიძე, გოდაბერიძე; 2009:17-18]

   ღვინოს უმნიშვნელოვანესი როლი ეკისრა უძველეს დროს ქვეყნებს შორის ურთიერთობაში. იმავე წიგნში „მევენახეობა“ – მაგალითად აღნიშნულია, რომ „ირანის შაჰ-სეფი(1627-1641) საქ.კათოლიკოსს სპეციალური ფორმატით ატყობინებდა, რომ „სამყაროს თავშესაფრის სასახლეში“ მიღებულია რამდენიმე საპალნე „ედემის ღვინო“, რითაც თქვენ ამტკიცებთ ჩვენდამი „გულწრფელ და ურყევ ერთგულებას“.

  ცხადია, უმნიშვნელოვანესი მასალაა ივ.ჯავახიშვილის „საქართველოს ეკონომიკური ისტორიის“ II ტომი. ის დაწვრილებით განიხილავს ქართულ მევენახეობას, ვაზის ჯიშურ მრავალფეროვნებას და მათი სახელდების სისტემას. მას ძველი საქართველოს ჩათვლით 413 ვაზის ჯიში აქვს აღნიშნული.

 ბოლო პერიოდში აქტიურად გაჟღერდა ის, რომ საქართველო ვაზისა და ღვინის სამშობლოა. არაერთი სტატია, სამეცნიერო ნაშრომი მიეძღვნა ღვინის ექსპერტების მიერ  ამ საკითხს. 

   ლიტერატურული მიმოხილვა:

  დღეისათვის ვაზის ქართულ გენოფონდში დაფიქსირებულია 500-ზე მეტი აბორიგენული ჯიში, 100-ზე მეტი ველური და გაველურებული ფორმა და ჯიში. ქართველი მეცნიერების (დ.ტაბიძის, მ.რამიშვილი, რ.რამიშვილის, ნ.ცერცვაძე, რ.კიკაჩეიშვილი და სხვ.) მიერ გამოკვლეული „სსრკ ამპელოგრაფიის“ ათტომეულში შეტანილია 414 ვაზის ჯიშის მონოგრაფია და აღწერა-დახასიათებებინ; შედგენილია 301 დასახელების არსებული და ფიქსირებული ვაზის ჯიშების სარკვევი; ქართული ვაზის ჯიშების ნიშან-თვისებები კოდირებულია და დაბეჭდილია ვაზის გენეტიკურ კრებულში (ცერცვაძე ნ., 1987 1989, 2000, 2002, 2002). [ნინო ზვიადაური, სადისერტაციო თემა – წულუკიძის თეთრას  ბიოლოგიური და სამეურნეო-ტექნოლოგიური თვისებების შესწავლა, თბილისი 2018].

 ძველი საქართველოს შესახებ მრავალი საყურადღებო ცნობა დაგვიტოვა შარდენმა, რომელიც საქართველოში მოგზაურობდა, არეულსა და შავბნელ დროს, როგორიც იყო  მე-18ს., და მიუხედავად ამისა ხალხის კეთილდღეობა მაინც თავის სიმაღლეზე მდგარა. „არც იმისთანა ქვეყანა მოიპოვება, სადაც იმდენს და ისეთ კარგ ღვინოს სვამდნენ. ვაზი იქ ხეებზე ადის, როგორც კოლხადაში…“ [კეცხოველი, რამიშვილი; საქ.ამპელოგრაფია; თბილისი 1960:4]

 ცნობილი შვეიცარიელი მკვლევარი სკაუ(1851წ.) წერდა: „ძნელია ვაზის სამშობლოს დანამდვილებით დასახელება, მაგრამ იგი უნდა ვეძიოთ სამეგრელოსა და საქართველოში-კავკასიონის, არარატის და ტავრის შუა მდებარე მხარეში, რადგან  ტურნეფორის, გიულდენშტეტის, ბიბერშტეინისა და პაროს ცნობით ვაზი აქ ხარობს ველურად ყველგან ტყეებში არაჩვეულებრივი სიმრავლით…“. [ტაბიძე, სსრ თბილისი; 1954:5]  

  ,,თითქმის ყველა მეცნიერი, რომლებიც ვაზის წარმოშობისა და გაკულტურების საკითხებს იკვლევენ, ვაზის ერთ-ერთ ძირითად კერად საქართველოს მიიჩნევენ, მე-17 ს-ში ბოტანიკოსი კოხი საფუძვლიანად გაეცნო რა ამიერკავკასიის ფლორას, კულტურული ვაზის ერთ-ერთ სამშობლოდ შავ და კასპიის ზღვებს შორის მდებარე ტერიტორია დაასახელა. ასეთივე მასალებსა და დასკვნებს ვხვდებით მე-19 ს-ში“. [კეცხოველი, რამიშვილი; საქ.ამპელოგრაფია; თბ., 1960]

   აშშ-ის მეცნიერებათა ეროვნული აკადემიის სამეცნიერო ჟურნალში (PNAS) გამოქვეყნდა სამეცნიერო სტატია „Early Neolithic Wine of Georgia in the South Caucasus) (საქართველოს ადრეული ღვინო სამხრეთ კავკასიიდან”) საქართველოს ტერიტორიაზე აღმოჩენილი არქეოლოგიური მასალის კვლევის  შესახებ, რომელიც ადასტურებს, რომ საქართველოს ტერიტორიაზე ღვინოს 8000 წლის წინ იყენებნენ, (სსიპ ღვინის ეროვნული სააგენტო  2017 წლის წლიური ანგარიში გვ15-16), [ნინო ზვიადაური, დისერტაცია „წულუკიძის თეთრას ბიოლოგიური და სამეურნეო-ტექნოლოგიური თვისებების შესწავლა, თბილისი 2018]. აქვე აღნიშნულია, რომ „ქართული ვაზის ჯიშების პირველი კლასიფიკაცია კოლენატმა (Kolenati fr.a., 1846) მოახდინა, რომლის მიხედვითაც კულტურული ვაზის ჯიშები იყოფა ორ ნაირსახეობად: Vitis vinifera Anebophulla (შეუბუსრავი) და Vitis vinifera Trichophylla (შებუსრული). ნ.ვავილოვს (Vavilo n.i, 1926; 1930) დომინანტურ გენთა კონცენტრაციიდან გამომდინარე, კულტურული ვაზის ჯიშთა ფორმათა წარმოქმნის ძირითად კერად ამიერკავკასია, განსაკუთრებით კი მისი ცენტრალური და დასავლეთ ნაწილი მიაჩნდა“.

   ცხადაია,  მე ამ საკითზე დეტალურად არ შევჩერდები, თუმცა აშკარაა, რომ საქართველო ვაზის წარმოშობის ერთ-ერთ უძველეს კერას წარმოადგენს. ამჯერად კი,  ჩემი შესწავლის საკითხია, უშუალოდ ვისაუბრო სამეგრელოსა და ისტორიული ლაზეთის ვაზის კულტურულ გენოფონდზე, ჯიშურ მრავალფეროვნებაზე ენობრივი კუთხით.

  აღვნიშნავთ თუ რა ვაზებია მთელ მსოფლიოში, აქედან რამდენს გამოყოფენ საქართველოში, მეგრულ-ლაზურში რამდენია რეალიზებული და ენობრივად როგორაა რეალიზებული. აგრეთვე, გავეცნობით ვაზის კულტურის ზოგადქართულ ელემენტებს. ის ფაქტი, რომ ვაზს მართლმადიდებულ საქართველოში დღესაც საკრალურ-რიტუარული დანიშნულება გააჩნია.

თავი I

ვაზი

  ვაზი(ლათ.Vitis)- მცენარის გვარი, რომელიც ეკუთვნის ვაზისებრთა ოჯახს(Vitacea lindl) და  600 სახეობას მოითვლის. ამ სახეობიდან უმეტესობა არის ველურად მოზარდი და გავრცელებულია ზომიერ, თბილ და ტროპიკულ ქვეყნებში. ამ სახეობიდან მხოლოდ რამდენიმე არის შემოტანილი კულტურაში და გამოიყენება დეკორატიული ან სამეურნეო მიზნით. ვაზისებრთა ოჯახში შედითს 11 გვარი, რომელთა შორის ყველაზე ცნობილია ვიტისი (Vitis). ამ გვარს ეკუთვნის ყველა სახეობა, რომელიც გამოიყენება კულტურაში. [ვ.გოცირიძე, ა.გოდაბერიძე; მევენახეობა, 2009:17]

   თავის მხრივ, ვიტისი სამ ჯგუფად იყოფა, სახელდობრ: ევროპულ, ამერიკულ და აზიურ ჯგუფებად.

  ევროპული ვიტისი შედგება ერთადერთი სახისაგან, რომელსაც ეწოდება Vitis Vinifera(ევრაზიული სახეობა);  რომელიც შეიცავს რამდენიმე ათარ ჯიშს. ყველა ჩვენი ადგილობრივი ჯიში და ევროპული ამ სახეობას ეკუთვნიან. მიუხედავად ნათესაობისა, ამ სახეობაში შემავალი ჯიშები საგრძნობლად განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან ზრდით, მოსავლის რაოდენობით, ნაყოფის ხარისხით, მტევნის/მარცვლის სიმსხოთი და მოყვანილობით და სხვა. ჯიშების ასეთი დიდი რაოდენობა იძლევა  მთელ რიგ გარდამავალ საფეხურებს ადრეულობიდან – გვიანობისაკენ, დაბალი ხარისხის  ჯიშებიდან მაღალი ხარისხის ჯიშებისაკენ და ა.შ.                                                    ამერიკული ვიტისის ჯგუფი შეიცავს 18 სახეობას.                                                            აზიური ჯგუფი შეიცავს 11 სახეობას.  [ს.ჩოლოყაშვილი, მევენახეობა, 1939:51-52]

         ვაზისებრთა ოჯახიდან  მხოლოდ 20 სახეობა გამოიყენება კულტურაში, როგორც ნაყოფის მომცემად, ასევე საძირეებად. მათ შორის უმნიშვნელოვანესია ვიტის ვინიფერა (ევრაზიული სახეობა). თითქმის ყველა ჯიში, რომელიც იძლევა სუფრის ყურძნად და საღვინე მასალად გამოსაყენებელ მოსავალს ეკუთვნის ვიტის ვინეფირას სახეობას. ამ სახეობის ვაზის ჯიშები ამჟამად გავრცელებულია ყველა ქვეყანაში, სადაც კი მისდევენ მევენახეობას. მაგრამ არქეოლოგიური,ისტორიული და ლინგვისტური გამოკვლევით დადგენილია, რომ ამ სახეობის პირველადი სამშობლო არის საქართველო და მისი მიმდებარე ტერიტორია. ახლო აღმოსავლეთში მისი შემდგომი გავრცელების უძველესი არეალებია: შუა აზია, ხმელთაშუა ზღვის აღმოსავლეთ სანაპირო, ჩრდილო აფრიკა და სხვა. [ ვ.გოცირიძე, ა.გოდაბერიძე; მევენახეობა, 2009:17]     

  ამდენად, როგორც დავინახეთ, საქართველოში გავრცელებული ვაზის ჯიშები ვიტის ვინეფერას სახეობას განეკუთვნება.

II თავი

ქართული ვაზის ჯიშების ზოგადი დახასიათება

 (დასავლეთ საქართველოში გავრცელებული ვაზის ჯიშები)

     დღესდღეობით, საქართველოს მეღვინეობის ათ რეგიონში 530-მდე ჯიშის არსებობაა დადასტურებული. მათგან 425-ზე მეტი ჯიში დღემდეა შემორჩენილი, თავმოყრილია საკოლექციო ნაკვეთებში. დანარჩენი კი მოძიების პროცესშია. ზოგიერთი მათგანი ფართოდაა გავრცელებული, უმეტესობა იშვიათად გვხვდება, უფრო მეტი კი კერძო კოლექციებში ან საცდელ მეურნეობაშია დაცული. დღეს, შეიძლება ითქვას, ქართული იშვიათი  ჯიშების აღორძინების პერიოდში გვიწევს ცხოვრება, რადგან ჩვენს თვალწინ შენდება ახალი ვენახები, აქამდე ნაკლებად ცნობილი ადგილობრივი ჯიშები ფეხს იკიდებენ, მცირედ გავრცელებული ჯიშების ფართობი სულ უფრო და უფრო იზრდება, სახელოვანი ჯიშები კი ნელ-ნელა იბრუნებენ თავიანთ რეალურ სტატუსს . [მალხაზ ხარბედია , ქართული ღვინის გზამკვლევი, 2018:23]

თითოეული ვაზის ჯიში ნიშან-თვისებით, ღირსებითა და ნაკლით გამოირჩევა ერთმანეთისგან. ამის მიხედვით  ვაზ-ყურძნის დახასიათება-აღწერის წესი შემუშავდა, რომელიც მე-19 ს-ში ამპელოგრაფია-დ, ანუ ვაზთააღმწერლობად წოდებულ, ცალკეულ სამეცნიერო დარგად ჩამოყალიბდა.

   ამპელოგრაფია ბერძნული სიტყვაა და ნიშნავს ვაზის აღწერას. მსოფლიოში არსებული ყველა სახეობა და ჯიში მოთავსებულია ერთ საერთო ოჯახში, რომელსაც ეწოდება ამპელიდე. ოჯახი ამპელიდე შეიცავს 10 გვარს; ისინი ერთმანეთისაგან მკვეთრად განსხვავდებიან თავიანთი ბოტანიკური ნიშან-თვისებებით. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ,  ამათგან ყველაზე მნიშვნელოვანი გვარია ვიტისი. [ქანთარია, რამიშვილი, მევენახეობის სახელმძღვანელო, 1948:444]

  საქართველოში არსებული ვაზის ჯიშების სახელები, მათი სიმრავლისდა მიუხედავად ყოველთვის ამა თუ იმ ნიშან-თვისების  მაუწყებელია. ამ მხრივაც, ივანე ჯავახიშვილს კარგად აქვს გაანალიზებული და შემუშავებული საქართველოში გავრცელებული ვაზ-ყურძნის სახელდების სისტემა.  „ამა თუ იმ ქვეყანაში გავრცელებული ყურძნის ჯიშების მეცნიერული კლასიფიკაცია შესაძლებელია სხვადასხვა თვალსაზრისითა და სხვადასხვა პრინციპისდა მიხედვით იყოს შედგენილი, მაგრამ ყოველგვარ ასეთ მუშაობას უნდა ყურძნის ჯიშ-სახესხვაობათა სახელწოდების ანალიზი და მნიშვნელობის ცოდნა უსწრებდეს წინ“(ივ.ჯავახიშვილი, საქ.ეკონომიკის ისტორია:473). 

   დასაწყისში ის ასახელებს ვაზ-ყურძნის ჯიშ-სახესხვაობათა სადაურობის მაუწყებელი  სახელების ჯგუფს. ამჯგუფში შემავალი  ვაზის ჯიშების უმრავლესობა იწარმოება -ურ სუფიქსით. [ივ.ჯ, საქ.ეკ.ისტორია:501]

  სამეგრელოში  გავრცელებულ ვაზის ჯიშთაგან შემდეგი სახელებია სადაურობის მაუწყებელი: აბელური, აღუნური, ბუდეშური, ბუტკურა, კეთილური, გოდავათური, ვანწახურა,ჭვიტილური, ცხინკილოური, ლაგილური, ლობიური, ეგორძგული, მაური, მაბრა, მაჭკვატური, გოდავათური, კამური, ჩემური, ჭვიტილური,ჭუბური; რომელთა სადაურობის გამორკვევა შეუძლებელია, რადგან მათი მსგავსი გეოგრაფიული სახელები არსად ჩანს.

   ვაზ-ყურძნის ისეთი ჯიშები, რომელთა სახელდებად მტევნის აგებულების (მაგ.კლერტის) ამა თუ იმ თავისებურების გამომხატველი სიტყვები შერჩეულა. ამ ნიშნით სამეგრელოში გვხვდება: ტოროკუჩხი(მტრედისფეხა), ტოროკუჩხი უჩა, კიბირკაკალამი, ბორკღულა…

არსებობს ისეთი ვაზის ჯიშები, რომელთა სახელდების ამოსავლად მათი ფიზიკური თვისება ითვლება, კერძოდ სიმსხო – დავასახელოთ სამეგრელოში გავრცელებული ვაზის ჯიში რგვალკაკალამი (მრგვალმარცვლიანი); შხუკაკალამი, დონდღობი, დონდღვაზია, დღვინდღვიში, ოხვატური, შავი მახვატერი, ოტკვარალი, ოჭკვატაია, მაჭკვატური,  ორხუმოლარი, ხორშონა, ხურტკმელი.  

  შესაძლებელია სახელთა ამავე ჯგუფს სამეგრელოში  გავრცელებული  შავი მახვატელიც ეკუთვნოდეს. მახვატერი და ოხვატური ერთიდაიგივე სახელები უნდა  იყოს. მეგრ.ხვატუა კვეტას,კნატუნს,ტკვრვასა ნიშნავს და ზემომოყვანილი სახელებიც ამ ჯიშის ყურძნის სწორედ ამ სქელკანიანობის გამომხატველია. მათგან ოხვატუ წმინდა მეგრული წარმოების სახელია. დანარჩენ ორს კი ო-ს მაგიერ მა- თავსართი აქვს. [ივ.ჯავახიშვილი, საქ.ეკ.ისტორია:487]

წვრილმარცვლიანობის გამომხატველი – ჭიფეში // ჩეჭიფეში (ჩე – თეთრს ნიშნავს, ჭიფეში წვრილისას).  

ჭიფეში – ვაზის ჯიში, ისხამდა შავი ფერის ყურძენს, მწიფდებოდა კარგად, მარცვალი ჰქონდა წვრილი(„ჭიფე“), ოდნავ წოწოლა, კარგი ღვინო დგებოდა(სენაკ.ტოპ.,გვ.99), [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

ჩეჭიფეში¹ – ვაზის ჯიში, თეთი, წვრილმარცვლებიანი.[ქობალია, მეგრ.ლ].

ჩეჭიფეში² – ვაზის ჯიშია, თეთრი, ისხამს საშუალო მარცვალს; ღვინო დგება კარგი ხარისხის(ს.მაკალ;გვ.189);  ჩეჭიფეში ვაზის ჯიშია. ძალიან თეთრი. ღვინო მაინცდამაინც კარგი არ იცოდა, მოდიოდა ყველაზე ადრე-ივლისის ბოლოს მწიფე იყო (მას,ტ.IV. ნაწ. III,გვ155).  ჩეჭიფეში<ჩეჭიფეში თეთრი-წვრილისა. ჩეჭჷფეში იხ. ჩეჭიფეში.  [ქაჯაია. მეგრ.ქ.ლ.].

  ყურძნის ჯიშის  გემოს გამომხატველი სახელების ჯგუფი.  მაგ. სამეგრელოში გავრცელებული ყურძნის ჯიში კოლოში(კოჲოში, კოლონწარე), ჩეკოლოში (ჩე – თეთრი, კოლო//კოლოში – მწარე, ცხარე).  ივ.ჯავახიშვილი აღნიშნავს, რომ „არც კოლოშის და არც ჩეკოლოში თვისებების აღწერილობა არ მოგვეპოვება, მაგრამ სახელი ამ ჯიშის ყურძნის გემოს დამახასიათებელ თვისებას მაინც ამჟღავნებს“, (ი.ჯ. საქ.ეკ.ისტორია, 1934:490-491]. ვნახოთ, როგორაა დახასიათებული ხსენებული ვაზის ჯიშები ლექსიკოგრაფებთან:                   

  კაჲოში¹ – სახნავი აბაშის ჭალაში, ბუიწყუს სიახლოვეს. რესპ.: „კარგი სიმინდი მოჰყავთ ამ ჭალაში და კალოც აქვე ჰქონდათ“, „აქ იყო გაშენებული კოლოში, ანუ შონური ყურძნის ჯიში“. შესაძლებელია: ქართ.კალო > მეგრ.კალო ბ.-მ თქმა > კაჲო > კაჲოში. [ცხადაია, მარტვილის რაიონი, ტ.V:451]

კოლოში² – ვაზის ჯიში, მწარეს დაიკრავს. [ქობალია, მეგრ.ლ]

კოჲოში³ – < კოლოში „კოლოში ყურძნის ჯიშია, კოჲოშონა//კოჲოშონა ამ ფერდობზე ხარობდა, ორი ძირი ეზოში გადმოვიტანე და გავახარე“(რესპ. ტ.ჭილაია). [ცხადაია, მარტვილის რნი:346]

   ვაზის ჯიშები მარცვლის მოყვანილობითაც განირჩევიან ერთმანეთისაგან. თავიანთი მტევნის მოყვანილობა-სიდიდითაც განსხვავდებიან. არსებობენ ისეთი ჯიშები, რომელთაც დიდი  მტევანი აქვთ, რომელნიც დიდმტევნიანი//მტევანდიდა, ისევე, როგორც პატარა  მტევნიანიც. დავასახელოთ სამეგრელოში გავრცელებული ვაზის ჯიში – მტევანდიდა,  მაგრამ ჯიშები მტევნის სიგძითაც განირჩევიან ხოლმე  და ზოგი გრძელმტევნიანია, ზოგს მოკლე, ან საშუალო მტევანი აქვს [ივ.ჯ, საქ.ეკ.ისტორია:306-307].

ტიანდიდი – დიდმტევნიანი;  ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ]

  არჩევდენ ყურძნის მარცვლის მრგვალსა და მოგრძო მოყვანილობას. მაშასადამე, მრგვალმარცვლიანი, რომელიც ქართველ მევენახეს თვალისათვის დაუმსგავსებია- თოლშხუ, კერთოლი, ხოჯიშთოლი, ფუჯიშთოლი;  ხოლო მარცვალმოგრძო თითისა(„თითა“) – სამეგრელოში ვაზის ჯიში „თითკა“ და ძუძუსთვის – „ცხენის ძუძუ“.  [ივ.ჯ. საქ.ეკ.ისტორია, 1934:307]

   საყურადღებოა ვაზის ჯიშთა ის სახელები, რომელთა სახელწოდებაც ვაზის ლერწს (ვაზის ლერწს გარკვეულ ხანამდე რქა და ხე ეწოდებოდა) შეეფარდება. ამ მხრივ, საგულისხმოა სამეგრელოში გავრცელებული ვაზის შემდეგი ჯიშები: ხემხო// ხემხუ , რქა-ხუილა , ბუერა, მუხიშხა, ხევარდული, ძელშავი .   

    ვინც ყურძნის ჯიშების სახელებს გულდასმით გადასინჯავს დარწმუნდება, ლერწის თვისება რომ ვაზ-ყურძნის ჯიშის სახელად იყოს გამოყენებული, ასეთი რამე, ქართულს გარდა, არც ერთ სხვა ენას ძველ დროს არ მოეპოვებოდა. ეს ფაქტი  კი ქართველი მიწათმოქმედის ამპელოგრაფიული დაკვირვების  ნიჭის მაუწყებელია.  ყურძნის ჯიშის სახელად რომ ლერწის ფერი გვქონდეს გამოყენებული ევროპის  ახალ მევენახეობაშიც ამის მხოლოდ ორი შემთხვევა მოიპოვება: საფრანგეთში არსებობს საფერე ყურძნის ჯიში, რომელსაც Teinturier abois rouge – , ე.ი. „საფერე ხე – წითელი“, ხოლო გერმანიაშიც ერთი საჭმელი ჯიშია, რომელსაც Gelbholzer, ე.ი. „ყვითელ-ხიანი ეწოდება. [ივ.ჯ,ავახიშვილი, საქ.ეკ.ისტორია:478]

   ყუძნის ჯიშის სახელებს შორის გამოიყოფა ისეთ სახელები, რომლებიც ნაწარმოებია სა- თავსართით, რაც დანიშნულებაზე მიანიშნებს. ამ ნიშნით ივ.ჯავახიშვილი გამოყოფს  დანიშნულებითი სახელების  ვაზის ჯიშების ჯგუფს.                                                          სამეგრელოში გვხვდება: სამჭაჭა, სამაჭრო (სამეურნეოდანიშნულებაცგააჩნია), საადრეო ჩეში, საკმელა, საპიჩო, სალიხე, სახარჯო, სურანდა…

 სახელდობრ აღსანიშნავია  ბ.მერაბ ჩუხუას შემდეგი შეხედულება, რომ  სამეგრელოში თითოეულ გვარს საკუთარი გვარსახელობის ვაზის ჯიში გამოჰყავდა, რაც საენათმეცნიერო წრეში უდავოდ გასაზიარებელია.

 შესაბამისად, მივიღეთ გვარების სახელდებით ნაწარმოები ვაზ-ყურძნის სახეობები. გვარახელობის ვაზის  შემდეგი ჯიშები (დღევანდელი მონაცემებით):

აფშილური – შდრ.: გვარი „აფშილავა“.

აფხაზურა – შდრ.: გვარი „აფხაზავა“.

გაბილური – შდრ.: გვარი „გაბელია“.

დადიანური – შდრ.: გვარი „დადიანი“.

ლაგილური//ლაგვილური – შდრ.: გვარი „ლაგვილავა“.

პაპასქირი – შდრ.: გვარი „პაპასკირი“.

ჟვანური – შდრ.: გვარი „ჟვანია“.

ფიჩხიური – შდრ.: გვარი „ფიჩხაია“

ქავთარული – შდრ.: გვარი „ქავთარაძე//ქავთარია“.

ყურია – შდრ.: გვარი „ყურუა“.

შამუგი- შდრ.: გვარი „შამუგია“.

შანგი – შდრ.: გვარი „შანგუა“.

შონური – შდრ.: გვარი „შონია“.

ჭაიაში – შდრ.: გვარი „ჭაია“.

ჭითანური – შდრ.: გვარი „ჭითანავა“.

ჯანაშური – შდრ.: გვარი „ჯანაშია “.

  ამდენად,ზემოთ მიმოვიხილეთ როგორ და რა ნიშან-თვისებებით ხდება ვაზის ჯიშების სახელდება ქართულ რეალობაში და როგორაა ის რეალიზებული სამეგრელოს ვაზ-ყურძნის  ჯიშების სახელწოდებებში.

IIIთავი

ვაზის კულტურა სამეგრელოში და ლინგვისტურ-შედარებითი ანალიზი

   ჩვენამდე მეგრული ყურძნის ჯიშის აუარება სახელმა მოაღწია, დღეს კი ამ ჯიშების    ნაწილი აღარ არსებობს. ეს ყოველივე კი იმაზე მიანიშნებს, რომ სამეგრელოში მევენახეობა, ერთ-ერთი ისეთი მნიშვნელოვანი დარგია, რომელიც ფართოდ უნდა განვითარდეს. გადაშენებული ჯიშები, რომლებიც მხოლოდ საკოლექციო ნაკვეთებშია შემორჩენილი ძირძველ სოფლებს უნდა დაუბრუნდნენ და ხელი შეეწყოს მათ განაშენიანებას.

     ცხადია, მევენახეობას ამ მხარეში ისტორიულ წარსულშიც დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა. ამაზე მეტყველებს მეგრული მევენახეობა-მეღვინეობის ტრადიციები, რომელიც ერთ-ერთ ყველაზე არქაულ კერას წარმოადგენს საქართველოში. პირველი ცნობები ანტიკური წყაროებიდან სწორედ კოლხეთის შესახებ ვიცით, ასევე ხშირად საუბრობდნენ აქაურ ღვინის კულტურაზე ევროპელი მოგზაურებიც და კულტურის ნიშნებიც დღევანდელ ყოფაშიც ჩანს. [ხარბედია, ღვინის კლუბი/Weekend]  

   ცნობილია, რომ ქართველთა „განმანათლებელმა“ კაბადოკიელმა ქალმა წმინდა ნინომ, ქრისტიანული რელიგიის სიმბოლო – ჯვარი ვაზისაგან გააკეთა. ამის შემდეგ კიდევ უფრო მკაფიოდ გამოიხატა  ქართველი ხალხის ყურადღება და პატივისცემა ღვინისა და ვაზის მიმართ. კერძოდ ძველი ქართული ეკლესიის კარები ხშირად ვაზის ფიცრებისაგან კეთდებოდა და ხანდახან წმინდათა გვირგვინებს ვაზის ფოთლებისაგან კონავდნენ. ჩანს, რომ ქართველი ხალხი იმ შორეულ წარსულში ვაზს „წმინდა“ მცენარედ თვლიდა და ამიტომ სრულიად ბუნებრივია, რომ ამ მცენარის მოვლა-გაშენებას განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევდა[ვ.გოცირიძე, ა.გოდაბერიძე; მევენახეობა, თბ.2009:17]

   შედარებისთვის დავასახელოთ სამეგრელოს, სოფ.თაიაში არსებული „ოსინდალე//ოცინდალე//ოსინჯალე – დაბალი მთა-პალტო. შემორჩენილია ეკლესია, რომელსაც ვაზის კარი  ჰქონდა. იგი საქართველოს სახემწიფო მუზეუმში ინახება. ხალხური ეტიმოლოგიები: 1.სწორი ფორმაა ოსინჯალე, რადგან  აქ სიძეები იყრიდნენ თავს; 2. აქ სინჯავდნენ საპატარძლოებს. ამიტომაა ოსინჯალე; 3.აქ ეკლესიაში იწერდნენ ჯვარს სასიძოები და ამიტომ დარქმევია ოსინდალე; 4. ცინდა კატის კნუტია. ოცინდალეც ამასთან დაკავშირებით დარქმევია.“[ცხადაია, სამეგრელოს გეოგრაფიული სახელწოდებანი, ჩხოროწყუს რნი.]

  სამეგრელოს ტრადიციული მევენახეობა, თავისი ჯიშური მრავალფეროვნებით სრულიად განსხვავებული იყო იმისგან, რასაც აღმ.საქართველოში ან თუნდაც იმერეთში მისდევდნენ. საქმე ისაა, რომ მე-19 ს-ის 70-80-იან წლებამდე აქ დაბლარ ვენახებს თითქმის ვერ ნახავდით. ვენახების 100%  ხეებზე იყო გაშვებულიღვინო, ჯიშური მრავალფეოვნების და ტექნოლოგიის გარდა, კიდევ ამიტომაც განსხვავდებოდა საქართველოს დანარჩენი ღვინოებისაგან.

   მაღლარი ვაზი ყველაზე ხშირად თხმელაზე და ხურმაზე იყო გაშვებული, ასევე კარგი იყო იფანი, რცხილა, თუთა და ხილის სხვა ხეები. მთიან ადგილებში ვაზი შედარებით დაბლა იყო გაშვებული, ბარში კი უფრო მაღალზე. დასამწიფებლად  ყურძენს ხეებზე ძალიან დიდხანს ტოვებდნენ ხოლმე, საგვიანო ჯიშების კრეფას დეკემბრის  დასწაყისიდან იწყებდნენ, იყო შემთხვევები, როდესაც თებერვლამდე დაუტოვებიათ მტევნები. ამის შესახებ, 1896 წელს ერმილე ნაკაშიძის მიერ გამოქვეყნებულ  მოზრდილ  ნარკვევში ვკითხულობთ, ამავე ნარკვევიდან ვიგებთ, რომ  პირველი დაბლარების გაშენება სამეგრელოში სალომე დადიანის მეუღლეს, პრინც აშიტ მიურატს და თავად დიმიტრი დადიანს დაუწყიათ და თავიდან ბევრ წინააღმდეგობასაც შეხვედრიან. მაშინ ბევრი ფიქრობდა, რომ დაბლარი დაუშვებელი იყო სამეგრელოში, ამბობდნენ დაბლარზე მოწეული ყურძნიდან უინტერესო და უკბილო ღვინო დგებაო. მაგრამ რამდენიმე ადამიანის ძალისხმევამ  მალე დაარწმუნა ყველა, რომ დაბლარის ყურძნიდან ისეთივე შინაარსიანი ღვინო დგებოდა, როგორც მაღლარიდან. ამას ამბობდა თავად ერმილე ნაკაშიძეც, რომელმაც ზუსტი მონაცემები შემოგვინახა იმ წლების შესახებ. მისი კვლევიდან ვიგებთ, რომ 1875 წელს  გურია-სამეგრელოში საერთოდ არ იყო დაბლარი და 20 წლის  განმავლობაში ამ მხარეში 370 ჰექტარი დაბლარი გაშენდა. [მ.ხარბედია, ღვინის კლუბი/Weekend]

     ამდენად, გვქონია დაბლარი და მაღლარი ვაზის სახე, რომლებიც ტერმინებით განირჩევა.  მაღლარი – არის ხეზე აშვებული ვაზი, მაღლარი ყურძნის ჯიშის სახელიც არის. ვაზის ასეთი სახელი, როგორც ივ.ჯავახიშვილი აღნიშნავს „მათი დაბლარად, ანდა მაღლარად გაზრდის განკუთვნილობის გამომხატველია“.

მაღლარი -ხეებზე აშვებული ვაზი. [ცხადაია, ჩხოროწყუს რაიონი:205]       

მაღლარის საპირისპიროდ დაბალ ვაზს კი დაბლარი ვაზი ეწოდება. დავასახელოთ:              ხეშ ნარგი – ხელნაშენი, დაბლარი ვაზი; ხელით რგული. [ქობალია, მეგრული ლექსიკონი].

  ქართულ დიალექტებში დაბალი ვენახის (დაბლარად გაშენებული ვაზის) აღმნიშვნელი ტერმინებია: სარის ვაზი(დაბლარი ვაზი); ძირეული ვენახი (დაბლარი); ფეხის ვაზი; გართხმული ვაზი (მიწაზე გაშვებული); ჩხიროდი, რესპ.: „სარებ-მისმულ, დაბალ მამულს ჩხიროდს ვეტყვით“. [ასათიანი,ვაზის… :48-49]

                                                                                                                                                            ხეზე აშვებული ვაზის აღსანიშნავად სამეგრელოში გვხვდება ვაზის ჯიში > ბაბილო//ბაბლოში – თეთრყურძენიანი, მაღლარი. 

ბაბილო ¹- თეთრყურძენიანი ვაზია, მაღლარი.

ბაბლოში² – ყურძნის ჯიში. [ცხადაია, სამურზაყანო:39]

  საბა  ტერმინ დობილოს თვლის ბაბილოს სინონიმად. დობილო და მისი ფონეტიკური ნაირსახეობანი დობირა, დობირო ორი მნიშვნელობით იხმარებს, ხეზე აშვებული ვაზისა, და ადგილის,სადაც აშვებული ვაზი არის გაშენებული/ ან ნიადაგი/. [ასათიანი,  :37].

დობილო – ვაზის ჯიში (მაღლარი, ხეზე ასაშვები), [ქობალია, მეგრული ლექსიკონი].

   აგრეთვე, ივ.ჯავახიშვილის განმატებით ოჯალეში  ვაზის მაღლარობის გამომხატველია, „ჯა“ ნიშნავს ხეს, ხოლო „ოჯა-ლეში“ ხეზე ასაშვებ ვაზს ანუ სახეივნოს. ოჯალეში ყურძნის ჯიშის სახელია, მაგრამ სამეგრელოში ასეთი სახელის მქონებელი ერთი – კი არა, არამედ რამოდენიმე ჯიშია: მაგ, შონურს და პუმპულასაც აგრეთვე ოჯალეშსაც უწოდებენ. ცხადია, რომ ოჯალეში ზოგადი ცნების, სახელდობრ ვაზის მაღლარობის გამომხატველი მეგრული ტერმინია. /ივ.ჯავახიშვილი,საქ.ეკ.ისტ:496/ [ასათიანი, ვაზის კულტურასთან დაკავშირებული ლექს :47]

 ოჯალეში – ძელისა, მაღლარი; წითელყურძნიანი  ვაზის მეგრული ჯიში; აქვს მოკლე მტევნები, მცირემოსავლიანია, მაგრამ საუკეთესო ღვინო იცის; ოჯალეშისაგან დაწურული ღვინო. [ქობალია, მეგრული ლექსიკონი].  

 ოჯალეში – წითელყურძნიანი ვაზის აბორიგენული ჯიშია და გავრცელებულია უმთავრესად სამეგრელოს მთიან რაიონებში. ეს ჯიში ცნობილია აგრეთვე შონურის სახელწოდებით. ივ.ჯავახიშვილის განმარტებით ოჯალეში ვაზის მაღლარობის  გამომხატველი მეგრული ტერმინია, „ჯა“ ნიშნავს ხეს, ხოლო „ოჯა-ლეში“ ხეზე ასაშვებ ვაზს ანუ სახეივნოს. არსებობს ასეთი ვერსიაც, ერ.ნაკაშიძის მიხედვით „ოჯალეში“ ნაწარმოები უნდა იყოს  ვენახის ადგილმდებარეობის  აღმნიშვნელი მეგრული სიტყვისაგან „ბჟა“ (მზე) ; აქედან „ობჟალეში“ ანუ სამზეური ადგილმდებარეობა, მზვარე ადგილი. ლეჩხუმსა და აღმოსავლეთ გურიაში საკმაოდ გავრცელებული ჯიში ოჯალეშის სახელწოდებით. აღნიშნული ჯიშის შესწავლის შედეგად დადასტურდა, რომ გურიაში გავრცელებულ ოჯალეშს არავითარი კავშირი არ აქვს მეგრულ ოჯალეშთან. ოჯალეშის ყურძენს მოკლე მტევნები აქვს, მცირემოსავლიანია, მაგრამ საუკეთესო ღვინო იცის (ოჯალეშისაგან დაწურული ღვინო). [ხარბედია, ქართული ღვინის გზამკვლევი, 2018:34]

  ასეთივეა ვაზის მაღლარობის გამომხატველი მაღლარი ხარდნის ვენახი. ლექსიკოგრაფები აღნიშნავენ ხარდან სიტყვის რამდენიმე მნიშვნელობას: ს.-საბა: „ხარდანი – სარიანი ვენახი, დაბალია“; ოთარ ქაჯაია: ხარდანი ვაზის ჯიშია“. ხარდანი აღნიშნავს აგრეთვე ვენახის ასაშვებ ლატანებიან ხარიხას, ბალდახინს.[ცხადაია, მარტვილის ჩრდ.ნაწილი:493]

ხარდანი – 1. მაღალი და ტოტებიანი ჭიგო ვაზისათვის (შდრ.ს.-საბა: ხარდანი; 2. სახარდნე ვაზის ჯიში. ისხამს შავ წვრილ ყუძენს. იგივე ხარდანიშ ბინეხი. შდრ. გურ. ხარდანი – ვაზის ჯიში ერთგვარი; ხარდანი(იმერ, ლანჩხ.) – ვაზი სარი, ჭიგო. [ცხადაია, მარტვილის რაიონი, ტ-V:367]

ხარანი – იგივე ხარდანია, ე.ი. ვაზი. [ცხადაია, მარტვილის რაიონი, ტ-V:307]

ხანდანი – ვაზის ჯიში, ეხვევა ხეს. ძალიან მაღლა ადის. შდრ: ხარდანი. [ქაჯაია, მეგრულ-ქართული ლიკონი].

ლიხნი¹ – მაღლარი ვაზი

ლიხნუა² – მაღლა გაყვანა ვაზისა (ვაზს საგანგებოდ სხლავდნენ და უქმნიდნენ მაღალ ტანს, ილიხნარის მაღალი სარის მეშვეობით.), იხ. ოლიხი, ოლიხნარი [ქობალია, მეგრული ლექსიკონი].

ოლიხი, ოლიხნარი³ – დიდი, ტოტებიანი ხარდანი, ჭიგო ვაზის სიმაღლეზე ასაშვებად; სალიხე, სალიხნე ჯიში ვაზისა (ოჯალეშის მსგავსია); ლიხზე გასაყვანად და ხვიარად მიშვებული ვაზი.(საზოგ.). [ქობალია, მეგრული ლექსიკონი]

ჯაში – მაღლარი ვაზი; ხის ჯამი. [ქობალია, მეგრული ლექსიკონი].

მაური – ვაზის ჯიში (დაბლარიც არის და მაღლარიც), [ქობალია, მეგრული ლექსიკონი].

      სამეგრელოში ლექსიკური ფონდიც მდიდარი გვაქვს ვენახის, ვაზის სინონიმურ ერთეულებთან მიმართებით. კერძოდ, აქ ხშირია „მამული“-ს გამოყენება  ვენახის, ვაზნარის მნიშვნელობით(„ჩვენს მამულში ყურზენიო, სხვის მამულში ფურცელიო“./გ.შარაშ./.ასათიანი:1).                                                                                                                                                                                                                                                                                                                             მამულონი¹ – ადგილი, სადაც ვენახი იყო, ნავენახნარი.                                                     შდრ.მამული, მამულონი² -ვენახი ბაღ-ვენახი, მაღლარი-ხეებზე აშვებული ვაზი.                                                                         დასავლეთ საქართველოში ტერმინ ვენახის მნიშვნელობით გვაქვს ბინეხი > ობინეხე -სავენახე, ვენახი.                                                                                                                                  ბინეხი¹ – „ვაზი“ > ობინეხე „ვენახი“ > ნაობინეხე „ნავენახარი“. [ცხადაია, წალენჯიხა:56]                                                                                                                                                   ბინეხონა² – „ვაზნარი“. [ცხადაია, ჩხოროწყუს რაიონი:93]                                                             ბენეხი – ვენახი,იხ. ბინეხი. [თანდილავა, ლაზური ლექსიკონი]                                                                                     ბინეხი და ბურეხი¹ – ვაზ-უსურვაზი.                                                                                                 ბინეხამი, ბინეხონა, ობინეხე² – ვენახი, ვენახოვანი, ვაზიანი, სავენახე.                                                                               ბენე³ – ვაზი,ვენახი,ღვინო. ბენეხი – იხ.ბინეხი. [ქობალია, მეგრული ლექსიკონი]              

  * უენაჳ –

ქართ.   ვენაჳ-   ვენაჳ-ი  „ვაზი; ვენახი“; ვენაჳ-ოვან-ი „ ვენახი“ სა-ვენაჳ-ე „ვენაჳი“ და სხვ. მეგრ.    ბინეხ-  ბინეხ-ი „ვაზი; ვენახი“; ო-ბინეხ-ე  „ვენახი“; ბინეხ-ამ-ი „ვაზიანი (ხე)“…   ლაზ.    ბინეხ-   ბინეხ-ი   „ვაზი“; ბინეხ-ონა-ა  „მრავალი ვაზი“ და სხვ.

  გვხვდება ძველ ქართულში: იქმოდე  ვენაჳსა  ჩემსა,  მთ. 21, 28 DE ვითარცა დასცჳვის ვენაჳსა  ფურცელი, ესაია 34, 4 0; დაჰნერგდნენ ვენაჳოვანნი  და დაეშნენ მათ შინა სასოებით, ეზეკიელ 28,26 J და სხვ.

   ქართ. ვენაჳ- ძირს შეესატყვისება მეგრ. ბინეხ-  და ლაზ. ბინეხ-(ვ>ბ);   ე>ი  ნ-ს წინ;  ა>ე უმლაუტისშედეგად.

*უენაჳ- წარმოქმნილი ფუძე ჩანს.

  ქართული და მეგრული ენების მასალა შეაპირისპირა  მ.ბროსემ, ლაზური ეკვივალენტი გამოავლინა მ.ჯანაშვილმა.*უენაჳ- არქეტიპი ქართულ-ზანური ერთიანობის ხანისათვის აღადგინა გ.კლიმოვმა. [სარჯველაძე, ფენრიხი; თბ.1990:122-123]

   აგრეთვე, უკვე არა ერთხელ აღვნიშნეთ ვაზის ანალოგიით სიტყვა ყურძენი// ჸურზენი.

ჸურზენი¹ – ყურძენი; ყუნწიანი, კუნწულა.

ჸურზენიშ ვარდი² – ლავანდა, სიტყვასიტყვით: ყურძნის ყვავილი.

ჸურზენობა³ – სთვლობა, ყურძნის მწიფობის ჟამი.[ქობალია, მეგრული ლექსიკონი]

   საგულისხმოა, დასავლეთ საქართველოში ვენახისადმი დამოკიდებულების ფორმა, რომელსაც წარმართობის კვალი ატყვია. არსებული რიტუალური ქმედებები და წარმოდგენები, რომლებიც საუკუნეებს შემოუნახავს. შესაბამისად, აქ  ვაზ-ჸურზენი აღიქმება, როგორც კულტი.

   დღესაც კი, მეგრელი მევენახისაგან ხშირად გაიგონებთ ვაზის ღვთაებისადმი აღვლენილ დალოცვის ფორმულებს. ცხადია, პირველ რიგში, სალოცავ ადგილს წარმოადგენდა მარანი, „ოხვამერ მარანი“. ლოცვის თემატიკა შეიძლება ყოფილიყო-  ყურძნის მსხმოიარობისათვის, მოსავლიანობისთვის თუ ვენახის//მამულის საკარ-მიდამოს დალოცვა.

  ქართველ ლექსიკოგრაფებს კარგად გადმოუციათ სამეგრელოში გავრცელებული ამ ნიშნის ლექსემები; დავასახელოთ რამდენიმე მათგანი:

არგუნა – ქართულ ეთნოგრაფიულ ლიტერატურაში მეგრელ არგუნას აიგივებენ გურულ არგუნასთან, მევენახეობა-მეღვინეობის ღვთაებასთან (ბანდაველიძე, 1968). [ცხადაია, ჩხოროწყუს რნი:81]

ობენე – სალოცავი, უპირატესად, მარანი, საკრალური ხე, რომლის ძირას სალოცავი ქვევრები მარხია და ლოცვა აღესრულება; ვენახი, ზვარი. იხ. – „ოფერე ბენე“. [ქობალია, მეგრული ლექს.]

ოდუდეი – ეთნოგრ. ვაზის სალოცავი. შდრ.: ოდუდია. [ქაჯაია, მეგრულ-ქართული ლექს.]

ოფერე¹ – ფეროვანი, საფერავი, ვაზის ჯიში; შესაფერი, ნაკრძალი, საკრძალველი, სახატე.

ოფერე ბენე²  – ნაკრძალი, ხატის ვენახი. [ქობალია, მეგრული ლექს.]

ზედაშე – ზედაშე (იხ, ოხვამერ ღვინი). [ქობალია, მეგრული ლექს.]

საჯი – დიდი პურის საცხობი ჭურჭე, ქვის, თუჯის ან რკინის, მრგვალი, შუაში ოდნავ ამოზნექილი. პირქვე დაამხობდნენ ცეცხლზე და ზედ თხელ პურებს აცხობდნენ; ადგილი ოხვამერ მარანში//სალოცავ მარანში; გადასახური მასალა თუნუქისა, კრამიტისა. [ქობალია, მეგრული ლექსიკონი]

ტიანობა – მტევნიანობა; მტევნისა (ვაზის მსხმოიარობისთვის ლოცვა; იხ. შკვითტიანობა), [ქობალია, მეგრული ლექსიკონი].

ჸურზენიშ ოხვამერი – ყურძნის სალოცავი, იხ. ჸურზენ ოხვამერ. [ქობალია, მეგრული  ლექს.]

ჸურზენიშ ფურცელი – ვაზის ფოთოლი (ჸურზენიშ ფურცელიშ ალადვალა ყურძნის ფოთლის ჩადება სანადიმოდ მომავლისათვის, არ დაითვრებს, ღვინო ვერ მოერევაო). [ქობალია, მეგრული ლექს.]

შქვითტიანობა – შვიდმტევნობა, მტევანმრავლობა (იგივეა, რაც ტიანობა). ვაზის მსხმოიარობის უდიდეს მაჩვენებლად შვიდი მტევანი ითვლებოდა, ამიტომ შქვითტიანობაშ ოხვამერი (შვიდმტევნიანობისთვის ლოცვა) ვაზის მოსავლიანობისთვის  ლოცვა იყო თავისი არსით. ლოცულობდნენ დიდმარხვის პირველ კვირას დიდი რიტუალური ოთხკუთხა ყვერბეულით, კვერიაზე გამომცხვარი მჭადით ბადიდჭკიდით და ზნახარებით პატარა მრგვალი ფორმის სალოცავი კვერებით, რომელთა რაოდენობა მკაცრად იყო განსაზღვრული – შვიდი. ოჯახის უფროსი საგანგებოდ მოწვეულ მოკეთე მამაკაცებთან ერთად კერიასთან დაიჩოქებდა, ხელით შემოატარებდა ბადიდჭკიდს, ხოლო ზნახარებს ცეცხლში ჩაყრიდა და, რომ დაიწვებოდა, იტყოდა, სანამ მათ ცეცხლიდან უკანვე არ ამოვიღებ, ღმერთო, დაიფარე ჩემი ოჯახი შიმშილისა და წყურვილისაგანო. [ქობალია, მეგრული ლექს.]

ხემხუ – ვაზის ღვთაება; ხემხვაია, ხეხვიარა, ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრული ლექს.]

ხემხუვაიე ხვავრიელი – სანადოსიმღერა ხემხუზე (ხემხუ თეთრი ყურძენია, ხვავრიელი – ხვავიანი). ხემხუვაიე ხვავრიელი, ჩქინი მარანი ირო ეფშა, შხვაში მარანი ცარიელი – ხემხუ ხვავიანო, ჩვენი მარანი ყოველთვის სავსე, სხვისი მარანი ცარიელი. [ქაჯაია, მეგრულ-ქართული ლექს.]

ჯაშ კვარი – ე.წ. ხის კვერი(ხეზე შესახლებული რიტუალური კვერი), რომელსაც მარიამობისთვეში ყურძნის დასაკრეფად ხეზე ასვლამდე დაწესებული ლოცვისთვის ჯაშ ქეჩერისთვის აცხობდნენ ოჯახის თითოეული წევრისთვის. სალოცავი ხონჩიდან ყველა თავის კვერს აიღებდა, მოვიდოდა შესახლებულ ხესთან, რომელზედაც ვაზი იყო გაყვანილი, მარჯვენა ფეხს მიადგამდა, ქვეშ კვერს გამოიტარებდა და დაილოცებოდა. კვერებს ხეს შეახლებდნენ და იქვე შეჭამდნენ. [ქობალია, მეგრული ლექს.]

თავი IV

რა არის ველური ჯიში და რა არის კულტურული ვაზის ჯიში

დღეისათვის, მეცნიერების მიერ კულტურული და ველური ვაზი განიხელება, როგორც ერთი სახეობა ორი ქვესახეობით: ველური  ვაზი სილვესტრის(ssp.silvestris Gmel) და კულტურული-სატივა (ssp.satira d.G).

    განსხვავება ველურ და კულტურულ ფორმებს შორის შემდეგია: ველური ვაზი საკმაოდ ერთგვაროვანია, განსაკუთრებულით მტევნებისა და მარცვლების  მიხედვით, ხოლო კულტურული ვაზი მეტად ცვალებადი. კულტურულ ვაზს აქვს ორსქესიანი ან ფუნქციურად მდედრობითი ყვავილა. ველურ ვაზს კი მამრობითი ან ფუნქციურად მდედრობითი ყვავილები. ველური ვაზი ფართოდ არის გავრცელებული როგორც აღმოსავლეთ, ისე დას.საქართველოს რაიონებში, განსაკუთრებით კი შავი ზღვის სანაპირო ზოლში, მდინარეთა ხეობებსა დაჭალის ტყეებში. [ვ.გოცირიძე, ა.გოდაბერიძე; მევენახეობა, 2009:64-65]

დავასახელოთ საქართველოში საზოგდოდ გავრცელებული ველური ყურძნის/მცენარის სახლდებანი:

VITISL¹ – ვაზი.

VITACEAE² – ვაზისებრნი.

V.silvestris Gmel – უსურვაზი, კრიკინა (იზრდება ტყეებში, ჭალებში).

SOLANUM L – ძაღლყურძენა (ნაყოფი კენკრაა, ეკლებიან ჯამში ჩამჯდარი. თესლი შავია და პრიალა. იზრდება მინდვრებში).

SOLANACEAE  – ძაღლყურძენისებრნი (ნაყოფი კოლოფია ან კენკრაა, მრავალფეროვანი,- ბალახეული მცენარეები).

ACTAEA L – დათვის ყურძენი (ნაყოფი შავი კენკრაა. მრავალწლოვანი შხამიანი მცენარეებია, ტყეებში გავრცელებული.ფოთლები ორჯერ ან სამჯერ სამყურაა).

V.officin alis L – დედოფლისთითა (იზრდება ტყეებში).

L.amplexicuule L – ვაზისძირა (იზრდება ბაღებსა და ბოსტნებში, ბუჩქებში, გზის პირებზე და რუდერალურ ადგილებში).  [კ.მაყაშვილი, ბოტანიკური ლექსიკონი,]

     ვაზის კულტურული ჯიშების კლასიფიკაცია ჩაატარა პროფ. ნეგრულმა . მისი კლასიფიკაციით ვაზის ჯიშები სამ ჯგუფად გაიყო: აღმოსავლეთ ვაზის ჯიშების ჯგუფი(Orient-Alis), შავი ზღვის აუზისა(Pontika Negr) და დას.ევროპული(Ociedentalis Negr). ჩვენთვის საინტერესოა, შავი ზღვის აუზის ჯიშთა ჯგუფი, გავრცელებული – დას.საქ-ში, მოლდავეთში, რუმინეთში,ბულგარეთში, საბერძნეთსა და თურქეთში. ამ ჯგუფს  ახასიათებს შემდეგი ნიშნები: ფოთლის ქვედა მხარეს აქვს შერეული აბლაბუდისებრი და ჯაგრისებრი შებუსვრა. მტევანი საშუალო ზომისაა, მკვრივია, იშვიათად მეჩხერი, მარცვალი მრგვალი, იშვიათად ოვალური, საშუალო ზომის, წვნიანი რბილობით, შავი ან თეთრი შეფერვით, იშვიათად ვარდისფერი, წიპწა საშუალო. ეს ჯიშები წარმოიშვნენ ადგილობრივი ველური ვაზისაგან. მორფოლოგიური ნიშნებით ისინი ძლიერ ახლოს არიან მასთან. ამდენად, ველურად მოზარდ ვაზსა და კულტურაში გავრცელებულ ჯიშებს შორის ერთგვარი კავშირი არსებობს. ამ ჯიშების უმრავლესობა საღვინე მიმართულებისაა. გვხვდება საღვინე, სასუფრე და იშვიათად, სასუფრე ყურძნის მიმართულებითაც. უკანასკნელ პერიოდში გენეტიკური კვლევის უპირველესი მეთოდების გამოყენებით აკად. თ.ბერიძის, პროფ. ვ.ტაბიძის და სხვათა გამოკვლევებმა დაადგინეს დას. ევროპის ჯიშების ახლო გენეტიკური მსგავსება ქართულ ჯიშებთან, რაც იმას ნიშნავს, რომ დას.ევროპაში ჯიშებს საფუძვლად ქართული ვაზის გენოფონდი უდევს. [ვ.გოცირიძე, ა.გოდაბერიძე; მე ვენახეობა, 2009:64-65]

   ისტორიული მონაცემები იძლევიან სა შუალებას გამოვიტანოთ დასკვნა, რომ ვაზის კულტურის საწყისები უნდა ვეძიოთ სადღაც დას. აზიაში , სახელდობრ იმ რაიონებში, რომლებიც კასპიისა და შავი ზღვის  სამხრეთ ნაპირებს აკრავს, ამიერკავკასიაში, შუა და მცირე აზიაში, სირიაში,  მესოპოტამიაში,ირანსა და არაბეთში. აქ იყო პირველად შეტანილი კულტურაში ვაზი, აქვე დაღვინდა მისი წვენი. გ.წერეთლის გამოკვლევით სიტყვა ღვინო ყველა ენაში ქართული ენიდან  შევიდა.

   ერთი-ერთი უდიდესი ცენტრი კულტურული ვაზის ჩამოყალიბებისა, როგორც ჩანს, ამიერკავკასიაა და კერძოდ საქართველო, საიდანაც ვაზის კულტურა ევროპაში შევიდა და გავრცელდა. კულტურული ვაზის წინაპრის უახლოესი მონათესავე v.silvestris Gmel. ამიერკავკასიაში ფართოდ გავრცელებული მცენარეა. იგი გვხვდება კოლხეთის ტყეებში და სხვა ლიანებთან ერთად იგიც ერთ-ერთი მონაწილეა ჩვენი ლიანებიანი ტყის შექმნისა. იზრდება უმთავრესად ტყისპირებზე, ზოგან ისე მრავლადაა, რომ მის ნაყოფს კრეფენ.

  ვაზის ველური წინაპრები გადაშენდნენ და მივიღეთ თავის წარსულიდან მოწყვეტილი, ადამიანის მიერ შექმნილი სახეობა. ველურად ხშირად გვხვდება ფორმები, რომელნიც ძალიან წააგავს v.vinitera L, ან კიდევ პირდაპირ გარდამავალ საფეხურს წარმოადგენდნენ კულტურული ვაზიდან ტყიურზე, კრიკინაზე, ეს იმიტომ, რომ კულტურული ვაზი ძალიან ადვილად ველურდება და ჯვარედინდება ველურთან, რის შედეგადაც ჰიბრიდებს ქმნის. ეს კარგად ჩანს საქართველოში, მათ შორის დასავლეთ საქართველოში. [ნ.კეცხოველი, მ.რამიშვილი, დ.ტაბიძე; საქ.ამპელოგრაფია: ]

  როგორც დავინახეთ, საქართველოს ტერიტორია კულტურული ვაზის ფორმათა წარმოქმნის ერთ-ერთ ძირითად კერადაა აღიარებული, რაც მრავალი, როგორც სამამულო, ასევე უცხოელი  მკვლევარების არქეოლოგიური, ისტორიული, ეთნოგრაფიული, ლინგვისტური თუ კულტურული ვაზის სხვადასხვა ჯიშის ყურძნის წიპწები, რომლებიც ჩვენს ერამდე 6-5 ათასი წლის წინა პერიოდით თარიღდება. საქართველოს ტერიტორიაზე აღმოჩენილ იქნა ძველიძვეელი მარანი – რთული მოწყობილობით, ღვინის შესანახად გამოყენებული უზარმაზარი თიხის ქვევრებით, ოქროს , ვერცხლის, ბრინჯაოს ფიალებით და სხვა. ასევე ირკვევა, რომ ენეოლითურ პერიოდში აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოში უკვე მისდევდნენ ვაზის კულტურას. დასავლეთ საქართველოში ამაზე მიანიშნებს ანაკლიის დიხაგუძუბაში აღმოჩენილი წიპწები. ამასთანავე ამავე პერიოდში ნაპოვნია კულტურული ვაზის უშუალო წინაპარი – გარეული ვაზი – კრიკინა(უსურვაზი). [ვ,გოცირიძე, ა.გოდაბერიძე; მევენახეობა, თბ.2009:15-16

ველურ ვაზთან დაკავშირებით ივ.ჯავახიშვილი „საქ.ეკონომიკის ისტორიაში“  წერს, ვაზი ველურად მთელ საქართველოში იზრდება, „ამიტომ ბუნებრივია, რომ გარეული ყურძნისათვის ქართულში  არა ერთი სახელი არსებულიყო ძველადაც და ასეთი სახელების სიუხვე იყოს თანამედროვე საქართველოშიც. ველური, გარეული ყურძნის აღმნიშვნელი სახელებია კრიკინა, ტყის ყურძენი, პანტა ყურძენი, ძღამლი, ზღვამილა უსურვაზი, თხილაკუნა, მორცხვილი და სხვა.აღსანიშნავი არის, რომ საბას ლექსიკონში გარეული ყურძნის მნიშვნელობით რამდენიმე ტერმინი გვხვდება.„კრიკინა – ველური ყურძენი/ძღუამლი//ხე/“ /საბა/.სამივე ტერმინი/კრიკინა, ძღუამლი, უსურვაზი – გვხვდება ქართული ენის თანამედროვე დიალექტებში. [ასათიანი, ვაზის კულტურასთან დაკავშირებული ლექს :53]

  სამეგრელოში გარეულ ყურძენს შხურიჩი ან ბურეხი ეწოდება. ივ.ჯავახიშვილი აზრით,              შხურიჩი შხურიში-საგან მომდინარეობს. „შხურიში ბინეხი, ე.ი ცხვრის ვენახი, ანუ ვაზი“ უნდა ყოფილიყო“. ივ. ჯავახიშვილი//295/. შხურიჩის „ჩ“ მეორეული არის და იგი „შ-საგან მომდინარეობს. „ამნაირად, გარეული ყურძენი ცხვრის ყურძნად ყოფილა დასახელებული.“ რაც შეეხება ბურეხს, ივ.ჯავახიშვილი აღნიშნავს, რომ „ბურეხი“ გასაოცრად მიაგავს „ქერიფეტვთა და სხვათაგან“, მათ შორის ხილისაგანაც დამზადებული სასმელი სახელს, ბურახ-ს და და სვამს კითხვას „ბურეხი-ც გარეული ყურძნის, ანდა მისგან დამზადებული სასმელის სახელი ხომ არ არისო. /ივ.ჯავახიშვილი.II,296/. [ასათიანი, ვაზის კულტურასთან დაკავშირებული ლექს :59]

  ვნახოთ, როგორ არის განმარტებული ლექსიკოგრაფებთან, დას.საქ-ში გავრცელებული გარეული ვაზის ეს ორი სახეობა.

შხურიჩი¹ – გარეული ვაზი.შდრ.: ბურეხი. შხურიჩი=შხურიშ ჭი „ცხვრის წელი“, ვაზისნაირი ხვიარა და მცოცავი მცენარე (პ.ცხად,. ძიებ., გვ.,119), [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

შხურიშ ჯჷ² – ვაზისებრი ხვიარა მცენარე.

ბურეხი¹ – უსურვაზი, გარეული ვაზი, ხვიარა და უნაყოფო. ალ.ქობალია: „უსურვაზი; ღვლერჭი“. [ცხადაია, წალენჯიხის რნ-ი:62]

ბურეხი, ბურუხი² – :უსურვაზი, გარეული ვაზი“ (ი.ყიფშიძე). რესპ.: „ბურეხი, ვაზისებური მცენარეა, ხეებზე ან კლდეებზე ადის , ფოთოლი ცვივა“. [ცხადაია, მარტვილის სამხრეთი ნაწილი:154]

  აბორიგენულ ვაზთა სიმრავლე, მათი გავრცელება სხვა ქვეყნებში, ქართული ტერმინოლოგიის სიმდიდრე მევენახეობა-მეღვინეობაში, ვაზის კულტურის წარმოების მაღალი დონე, ჩატარებული არქეოლოგიური გათხრებისა და ისტორიულ-კვლევა ძიების შედეგები ნათლად ადასტურებენ, რომ საქართველო სამართლიანად ითვლება ვაზის კულტურის უძველეს კერად. [რ.დ. კვაჭანტირაძე, ვაზის ჯიში თბილისური]

თავი V

სამეგრელოში გავრცელებული ვაზის ჯიშების კლასიფიკაცია  ყურძნის ფერის მიხედვით

ცხადია, რომ ყურძნის ფერი ჯიშის განმასხვავებელ ერთ  უმთავრეს ნიშანთაგანი იყო და არის ახლაც მიჩნეული. შესაბამისად, ვაზის ჯიშები ფერის მიხედვითაც განირჩევიან, რასაც ჯიშების სახელდებაც მიანიშნებს. სხვადასხვა წყაროების მიხედვით სამეგრელოში შავი, წითელი და თეთრი ყურძნის ჯიშები ყოფილა გავრცელებული.

  „საქართველოს სხვადასხვა თემში გავრცელებული იყო ყურძნის ჯიშების სახელები, რომელნიც მათი მარცვლების შეფარდების აღმნიშვნელია. მაგ. მეგრული უჩა, მაგრამ აქ ეს სიტყვა ჯიშისა – კი არა, არამედ მისი მხოლოდ ფერის (ხარდანი უჩა) განმასხვავებლად გვევლინება. შეიძლება გამოვყოთ, მარცვლის ფერის მაუწყებელი ყურძნის ჯიშ-სახესხვაობათა სახელების ჯგუფი“ [საქ.ეკ.ისტორია; 1934:488-490]. 

   ამის მიხედვით სამეგრელოში გვხვდება შემდეგი ვაზის სახეობები:

თეთრი შეფერილობის ვაზის ჯიშები

აფშილური – მაღლარი თეთრი ყურძნის ჯიშია. შდრ. გვარი აფშილავა. [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

აფხაზურა – თეთრი ფერის ვაზის ჯიში, მცირედ გავრცელებული. [კეცხოველი, რამიშვილი; საქ.ამპელოგრაფია.]

ბაბილო ¹- თეთრყურძენიანი ვაზია, მაღლარი.

ბაბლოში² – ყურძნის ჯიში. [ცხადაია, სამურზაყანო:39]

გაბრა – თეთრყურძენიანი ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]                                                      

გ(ე)რეხი,გრეხი – ვაზის ჯიშია; ისხამს თეთრ, მსხვილ მარცვალს. [ცხადაია, სენაკის რნი:155]

გუდური¹ – თეთრი  ვაზი ჯიში, რომელიც ხურმის ,თხმელის, ვაშლის და ჭუტა მსხლის მაღალ ხეებზე ყოფილა მიშვებული (გ.ელიავა…,ტოპონ.კატალ.,გვ.24). [ქაჯაია. მეგრ.ქ.ლ.]

გუდური² – ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ქ.ლ]

გუდურჩე³ – ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

დედოფალიში კითი – თეთრი ყურძნის ჯიში. [კეცხოველი, რამიშვილი; საქ.ამპელოგრაფია“.]

დუდღუში – თეთრი ყურძნის ჯიში. [კეცხოველი, რამიშვილი; საქ.ამპელოგრაფია]

დუნდღუში ჩე – ვაზის ჯიში; მღვრიე, თეთრი ნაყოფი აქვს. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

დღვლაბე – თეთრი შეფერილობის ვაზის ჯიში.

ეგურძგული – ვაზის ჯიშია, მაღლარი; მწიფე მარცვალი ქარვიფერია, დგება საუკეთესო ღვინო(გ.ელიავა, ვაზ.კატ. მ,გვ.18), [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლექ.]

ეშერძგული – თეთრი ყურძნის ჯიში(ა.ჭანტ.,მასალები, გვ.225), [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

ზედაგი – ჩეში(შდრ. ზედაგონ-ი/ა,ზერდაგი?), ყურძნის ჯიშია, ცოლიკოურს ჰგავს, თეთრია, ხეზე ადის, არ იწამლება.

ზე(დ)იდი, ზეიდი – ვაზის ჯიშია, თეთრ ყურძენს ისხამს, ცოლიკოურს ჰგავს, ხეზე ადის, არ იწამლება. სინამდვილეში: რზენი დიდი „დიდი ვაკე“ > ზენი დიდი >ზედიდი >ზეიდი. [ცახადაი, სენაკის რნი:182]

ზერდაგი – ვაზის თეთრი ჯიში, როგორც ვახუშტის დახასიათებიდან ჩანს, ზერდაგი მე -18ს. დამდეგს სამეგრელოს ერთი-ერთი საუკეთესო საღვინე ჯიშთაგანი ყოფილა. [ივ.ჯ, საქ.ეკ.ისტ. ტ მე-2:452]

თეთრიშა – თეთრი შეფერილობის ვაზის ჯიში. [კეცხოველი, რამიშვილი; საქ.ამპელოგრაფია].

თხურთხი//თხურთხუ¹ – ვაზის ერთგვარი ჯიშია; თეთრი, მარცვალს ისხამს წვრილს, ღვინო დგება კარგი(ს.მაკალ., გვ:189), [ქაჯაია, ქ.მეგრ.ლ.]

თხურთხი² – დორბლი; ყურძნის ჯიშიცაა ასეთი. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

კამური – „კამურჸურძენი“ ვაზის ჯიშია, თეთრი, მაღლარი, აქვს მსხვილი მარცვალი. კამური ყურძენი ხეზე იზრდება, იანვრამდე ასხია. შდრ. ტოპონ. კამურა, კამურონა, კამურჩე. ჩანს მთელ კოლხეთში ყოფილა გავრცელებული. [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.].

კაჭიჭი – 1.თეთრიც იყო და შავიც. შეკუნწლული მტევანი იცოდა. მარცვალი    მსხვილი და მრგვალი ჰქონდა, კანი გასცვივდებოდასქელი(მასალები,ტ. IV, ნაწ.III; გვ 154), 2.ამ ვაზის ღვინო. ჯაჭიჭს ქორჩანქ, კაჭიჭის ღვინოს შეგასმევ. [ქაჯაია, მეგრულ-ქართული ლექსიკონი].

კრახუნა – ვაზის ჯიში; თეთრი და მსხვილმარცვალა ყურძენი იცის , ღვინო კარგი დგება(ს.მაკალ.,გვ.189). [ქაჯაია, მეგ.ქ.ლ.]

კუნძა – (სინონიმები – კუმსი ყურძენი, კუმსა) – თეთყურძენიანი ვაზის ჯიში.

ლაგილური – თეთრი ვაზის ჯიში.[კეცხოველი, რამიშვილი; საქ.ამპელოგრაფია.]

მაური¹ – ვაზის ჯიში, თეთრ ყურძენს ისხამდა (შდრ. ა.ჭანტ. მასალები, გვ.225). [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

მაური² – ვაზის ჯიში; ხვართქლა(მცენ.). [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ნოვა¹ – თეთრყურძენიანი ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ნოვა, ნოვაია – ვაზის ჯიშია, მაღლარი; ისხამს თეთრი ფერის საშუალო სიდიდის მარცვალს. დგება მდარე ხარისხის ღვინო (ს.მაკალ., გვ.189), [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლექ.]

ოფოფი – თეთრი ფერის ვაზის ჯიში. [კეცხოველი, რამიშვილი; საქ.ამპელოგრაფია.]    

ოჩეში – თეთრი ვაზის ჯიში (სენაკ.ტოპონ.,გვ.24). [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

პუმპულა – ვაზის ჯიშია; მაღლარი, უყვარს ნესტი. ყოფილა თეთრი და შავი ფერისა. შავი ფერის ამჟამად დადასტურებული არაა, მარცვალი ნესვის მოყვანილობისაა, კარგი ღვინო დგება(გ.ელიავა), [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

საადრეო ჩეში – თეთრი ყურძნის ჯიშია(საადრეო თეთრი)(გ.ელიავა „მეგრქ.ლექ). [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

ჩე კოლოში – ვაზის ჯიში (ნაყოფი თეთრია და მომწარო). [ქობალია, მეგრ.ლ.].

ჩეკჩი ანუ ჩიჩკიში¹ – თეთრი ფერის ვაზის ჯიში.[კეცხოველი,რამიშვილი; საქ.ამპელოგრაფია].

ჩიჩქიში² – ვაზის ჯიში. [ქაჯაია, მეგრულ-ქართული ლექსიკონი]

ჩერგვალი //ჩე რგვალი – „თეთრი მრგვალი“, ვაზის ჯიში. აქვს კონუსური მტევანი, თეთრი და მსხვილი მარცვლები;  ყურძნის საგვიანო ჯიშია. [ქობალია, მეგრული ლექსიკონი].

ჩემთასი – ვაზის ჯიშია, თეთრ ყურძენს ისხამს. [ცხადაია, ჩხოროწყუს.რნი.].

ჩემური – იგივეა,რაც ჩამური,ანუ ოჩამურე „საცეხველი“.  ალ.ქობალიას განმარტებით ჩემური ყურძნის ჯიშია. [ცხადაია, სენაკის რნი.].

ჩეში – >ჩეშონა > ჩეჩონა, ვაზის ჯიშია, რომელიც თეთრ ყურძენს ისხამს, პატარა მტევანი და წვრილი მარცვლები აქვს. ჩეშონა კი ვენახია,სადაც ჩეში ხარობს. ინფ.: „ჩეში ვაზის ჯიშია, იგივე ჭვიტ(ი)ლური. მოვსწრებივარ, გოხარდანელი („დახუნძლული“) იყო. თეთრი ყურძენია. ვაზი ბუნებრივად ხარობდა ტყეში“. [ცხადაია, ზუგდიდის რნი].

ჩეჩქიში – ვაზის ჯიშია ერთგვარი. [ქაჯაია, მეგრულ-ქართული ლექსიკონი].

ჩეჭიფეში¹ – ვაზის ჯიში, თეთი, წვრილმარცვლებიანი.[ქობალია, მეგრული ლექსიკონი].

ჩეჭიფეში² – ვაზის ჯიშია, თეთრი, ისხამს საშუალო მარცვალს; ღვინო დგება კარგი ხარისხის(ს.მაკალ;გვ.189);  ჩეჭიფეში ვაზის ჯიშია. ძალიან თეთრი. ღვინო მაინცდამაინც კარგი არ იცოდა, მოდიოდა ყველაზე ადრე-ივლისის ბოლოს მწიფე იყო (მას,ტ.IV. ნაწ. III,გვ155). ჩეჭიფეში<ჩეჭიფეში თეთრი-წვრილისა. ჩეჭჷფეში იხ. ჩეჭიფეში.  [ქაჯაია. მეგრ.ქ.ლ.].

ჩეჭკიში თეთრი – ვაზის ჯიში, მცირედ გავრცელებული.

ჩეხარდანი – მაღლარი ვაზის ჯიშია, იცოდა თეთრი ყურძენი(თეთრი ხარდანი) (გ.ელიავა). [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.].

ჩეკში//ჩიჩკიში – თეთრი ფერის ვაზის ჯიში.[კეცხოველი,რამიშვილი; საქ.ამპელოგრაფია].

ჩხუჩეში – ვაზის ჯიში, სამეგ-ხარისთვალა(ივ.ჯ.,საქ.ეკონ.ის.,II.გვ.513,519). შდრ. ლაზ. თოლიმჩხუში ყურძენი; აჭარ. ჩხუში ვაზის ჯიშია ერთგვარი. [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.].

ძელშავი – აბორიგენული ვაზის ჯიშია. გავრცელებულია დასავლეთ საქართველოში. აგრეთვე, ეს ჯიში ცნობილია ძველშავისა და ობჩური ძელშავის სახელწოდებით, ამ ჯიშს ადგილობრივმა მევენახეებმა თავისი სახელწოდება ერთწლიანი რქების მოყავისფრო შეფერვის გამო შეარქვეს. მორუხო თეთრი ფერისაა. [ვ.გოცირიძე, ა.გოდაბერიძე; მევენახეობა:92]

ციცკა – ვაზის ჯიში; ისხამს თეთრ და წვრილ მარცვალა ყურძენს; ღვინო დგებოდა საშუალო ღირსების [ქაჯაია,მეგრ.ქ.ლ.].

ცოლიკოური – ვაზის ჯიშია; ისხამს თეთრ საშუალო სიდიდის მარცვალს, დგება საშუალო ხარისხის ღვინო./ქაჯაია, „მეგრულ-ქართული ლექსიკონი“/

ცხჷკჷში – თეთრი ვაზის ჯიში. წვრილი და გრძელმტევანა. [ქაჯაია,მეგრ.ქ.ლ.]

ცხენიში ძუძუ – ვაზის ჯიში; ისხამდა გრძელ და მოთეთრო ყურძნის მტევნებს. ღვინოდ არ იყო მაინცდამაინც კარგი, მაგრამ საჭმელად – კარგი. /ქაჯაია, მეგრულ-ქართული ლექსიკონი/

წალენჯიხის თეთრი – თეთრი ფერის ვაზის ჯიში. [კეცხოველი, რამიშვილი; საქ.ამპელოგრაფია.]

ჭოდი – ვაზის ჯიშია, ოჯალეშივით მაღლარი, თეთრ  ყურძენს ისხამს. იგივე ჩეშონური, ანუ ჩერგვალი. [ცხადაია, მარტვილის რნი:386]

ჭვიტილური – თეთრყურძნიანი ვაზის ჯიში, მაღლარი;მსხვილი მარცვალი იცის , ღონიერი და მოსავლიანია. [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

ჭვიტილური ჩე – ვაზის ჯიშია, მაღლარი, ისხამდა თეთრ ყურძენს, მტევანი თხელი იცოდა, მარცვალი წვრილი. ყუნწი მაგარი ჰქონდა, ამიტომ ჭრიდნენ დანით, ხეზე ტოვებდნენ დიდხანს, ხანდიხან დეკემბერ-იანვრამდე. ღვინო დგებოდა ძალიან კარგი,ოქროსფერი.(მასალები,ტ.IV,ნაწ.III, გვ.154-155). შდრ. ჭვიტილური. [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

ჭუბური¹ – მაღლარი, თეთრყურძნიანი ვაზის ჯიში; ისხამს ცილინდრული ფორმის წვრილ მტევანს, მარცვალი წვრილია. ღვინო დგება კარგი,დამახასიათბელი გემოთი და სუნით(გ.ელიავა, კატალ., გვ.28); ჭუბერი² – მოწითალო, აყალო მიწა, რომელსაც იყენებენ თიხის ჭურჭლის გასაკეთებლად, წაბლისფერნარევი თიხა. შდრ. ჭუბური. [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

ჭუბერი თეთრი – ვაზის ჯიში, მცირედ გავრცელებული.

ხარდანი ჩე- ხარდანის თეთრი,ვაზის ჯიში. იმავე თვისების ყურძნის ჯიშია, როგორისაც შავი ხარდანია. [ივ.ჯ. საქ.ეკ.ისტ. ტ. მე-2:453)

ხემხუ შავი – ვაზის ჯიში.

ხეჯიშთოლე – თეთრად დამწიფდებოდა,მსხვილმტევნიანი ვაზის ჯიში(ზემო სამეგრელო).

ხოჯ(ი)თოლი – ბოტან.თეთრი ვაზის ჯიში, მარცვალი – მსხვილი, თხელი – მტევანი. [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ]

ჯვეში ჩეში – ძველი თეთრა, ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ჰამოში – რესპ. აპ. ჯღარკავა: „ჰამოში საადრეო ყურძნის ჯიშია. თეთრიცაა და შავიც, კაჭიჭს ჰგავს“. [ცხადაია, მარტვილის რნი, სამხრეთი ნაწილი:182]

შავი შეფერილობის ვაზის ჯიშები:

ადესა¹ – ვაზის ჯიში(იზაბელა); ამ ვაზისგან დაწურული ღვინო ადესაუჩა – ადესა(შავი), (ვაზის ჯიში). [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ადესა,ადეცა² – შეიძლება იყოს თეთრი ან შავი. იცის მსხვილი მარცვალი და მტევანი. ფაქტობრივად იზაბელას ბუნებრივი ჰიბრიდია. [ცხადაია, წალენჯიხის რნი:51]

აბშილური¹ – ვაზის ჯიში. [კეცხოველი, რამიშვილი; საქ.ამპელოგრაფია]

აბშილური უჩა² – ვაზის ჯიში; მტევანი იცოდა მსხვილი, საჭმელად. [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

 აგურძგული – შავი ყურძნის ჯიშია, მსხვილი მარცვლები აქვს. „აგუ აფხაზურად ნიშნავს გულს, იგუას. (ა)გურძგულიც ვაკის შუა ნაწილია“. [ცხადაია, სამურზაყანო:12]

ამბალახი – შავი წვრილმარცვლიანი ყურძნის ჯიშია. ტყეში ხარობს ბუნებრივად, იანვარშიც კი ასხია, ფრანგულს ჰგავს. [ცხადაია, ზუგდიდის რნი:24]

ამლახვა – შავი ყურძნის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

გრეხი¹ –  ყურძნის ჯიშია. იგივე ადესაა, ოღონდ წითელი ყუნწი და წვრილი მარცვლები აქვს. შდრ.:გჷრეხი. [ცხადაია, სამურზაყანო:56)

გჷრეხი² – ვაზის ჯიში. შავი, მაგარი და გემრიელი მარცვალი იცოდა, დიდ მტევანს ისხამდა. [ცხადაია, სამურზაყანო:56]

 გოდავათური//გოდათური¹ – შავი ყურძნის საგვიანო ჯიში. [ივ.ჯ, საქ.ეკ.ისტ, ტ-II:590]

გოლაათური² – ვაზის ჯიში ერთგვარი. [ქაჯაი, მეგრ.ქ.ლ.]

გუდა(უ)თური³ -რესპ.: „ვაზის ჯიშია ერთგვარი“. [ცხადაია, სენაკის რნი:163]

დონდღვაზია – შავი დ წვრილმარცვლოვანი ყურძნის ჯიში; გულმღვრიე. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

დღუნდღუში//დღუდღუში – ვაზის საადრეო ჯიშია. ისხამდა შავ ან თეთრ მარცვალს. დახუნძლული მტევანი ჰქონდა. [ცხადაია, ჩხოროწყუს რნი:131]

ვერნახი – შავიყურძნიანი ვაზის ჯიში.  ვერნახი დროთა განმავლობაში დამახინჯებული ძველი ქართული ვენახი უნდა იყოს,რომელიც თავდაპირველად ვაზს ნიშნავდა. რაკი აქ ვენახი თავდაპირველი  მნიშვნელობით იგულისხმება, ამიტომ საფიქრებელია, რომ ვაზისა და ყურძნის ეს ჯიში საკმაოდ ძველი უნდა იყოს. უეჭველია, ამ ჯიშის პირვანდელი სახელი ვერნას-ს სრულიად არ უნდა ჰქონდეს დაცული. საფიქრებელია, რომ „ვენახის“ დამახასიათებელი ზედსართავიც უნდა ყოფილიყო, ამიტომ სასურველია, ამ ჯიშის სახელისა და თვისებების შესახებ ცნობები შეიკრიბოს. [ივ.ჯავახიშვილი, საქ.ეკ.ისტ. :449]

ზეიდი (ზეიდის<*ზეი-დიდი) – ვაზის ჯიში, მაღლარი, ყურძენი შავი ჰქონდა, ღვინო კარგი იცოდა, ისხამდა ბევრს. [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

ზერდაგი – ჟღალი, ჩალისფერ ყვითელ-შავი(ცხენი); დიდი ტანის, მოსული(კაცი); ცუდად გამომცხვარი, ჩაცომებული მჭადი; დიდი ხმიადი; ვაზის ჯიში.[ქობალია, მეგრ.ლ.]

კაბისონი¹ – ვაზის ჯიში, ისხამს შავი ფერის საშუალო მარცვალს, ღვინო დგება საუკეთესო(ს.მაკალ,.გვ.189). [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლექ]

კაბისონი² – ვაზის ჯიში(ჩხოროწყუ)(ა.ჭანტ.,მასალები,გვ.223). [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.). იხილეთ – კაპისონი, კაპისტონი.

კეთილური – შავყურძნიანი ვაზის ჯიში.

კერთოლი – შავყურძნიანი ვაზის ჯიში.

კოლოში – ვაზის ჯიშია ერთგვარი, შავი ყურძნისა. შონური ყურძნის სახეობაა. ქართლ.კალო-მეგრ.კალო ბ.-მ თქმა – კაიჲო – კჲაოში.

კუტალა – შავი ფერის ვაზის ჯიში.

ლაგილური შავი//ლაგილური – ყურძნის საღვინე ჯიში(ივ.ჯ. საქ.ეკ.ისტ.:452), [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

ლორჯულ-უჩა – ვაზის ჯიშია. იცოდა მოგრძო მტევანი და  მოთეთრო მარცვალი(მასალები,ტ-IV,ნაწ.III,გვ.54), [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

მაჩანური – უხვად მსხმოიარე; ყურძნის ჯიშია, აქვს შავი მსხვილი მარცვლები და დიდი მტევნები. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

მაწყვატერა – ვაზის ერთ-ერთი სახეობა, ისხამდა შავ ყურძენს. შდრ. მაჭყვადინა. [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

მაჭკვათური//მაჭკვატური¹ – ვაზის ჯიში, შავმარცვლიანი, ერთმანეთთან მიჭუჭკული („მიჭედილი“) ღვინო მძაფრი იცოდა(ა.ჭანტ.,მასალები,გვ:225)

მაჭკვატური² – მჭიდრო, მწკარტე, ვაზის ჯიში. (ქობალია, მეგრ.ლ.]

მაჭყადური//ნაჭყვადური –  ვაზის ჯიში; იყო მოშავო. „დიხა ვაჭყორდ“, მანგარი რე ოხონალო, კირტიხი რე გვალო, ჭყოდჷნს კოც თექი მუშობა“, „აქ მონიავები ესახლნენ, დიდ ბატონს, ანუ „ოსპას“ გაუწყვეტია და ამიტომ დარქმევია. შდრ.: მაჭყვადინა – შავი ყურძნის ჯიში; მაჭყადური – შვიტა ბალახია ერთგვარი(ა.მაყაშვილი), [ცხადაია, მარტვილის სამხ.ნაწილი:465]

მახვატანია//მახვატელი//ოხვატუ¹ – მახვატია ყურძნის ჯიშია. გ.ელიავა მახვატურას თვლის ვაზის ჯიშად. თუკი ასეა, მაშინ: მახვატურონა > მახვატურნა//მახატურნა. ი.კეკელია ასახელებს ვარიანტებს: „მახ(ვ)ატანა//მახატონა//მაატუნა. [ცხადაია, მარტვილის სამხ.ნაწილი:74]

მახვატელი უჩა² –  ვაზის ჯიში. (ქობალია, მეგრ.ლექ)

მოხვანჯგილი – იგივეა, რაც ხვანჭკარა, -დიდებული შავი ღვინო, მტევანი ადესის მსგავსი, მაგრამ უფრო მცირე ზომის(ა.ჭანტ., მასალები.გვ.226), [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

პანეში//პანეში უჩა¹ – ვაზის ჯიშია, ისხამს მუქი ლურჯი ფერის მსხვილ მარცვალს(ზემო სამეგრელო). [ივ.ჯ, შინამრეწველობა,ტ მე-5:154]

პანაში, პანეში,პალეში, პალაში² –  ვაზის ჯიშია. გავრცელებულია მთიან სამეგრელოში. მსხვილ მუქ მარცვლებს ისხამს. ღვინო შავი გამოდის, იკრიფება შემოდგომაზე. [ცხადაია, წალენჯიხის რნი:188]

პაპასქირი – 1.ვაზის ჯიშია ერთგვარი, ისხამს შავ და წვრილ მარცვალს, დგება მდარე ხარისხის ღვინო.2. გვარია პაპასკირი<პაპაშ+სკირი. [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

სამაჭრო შავი//სამარჭო შავი – სამაჭრე ვაზის ჯიში. შეუძლებელი არაა: მაჭარი > სამაჭრო > სამარჭო. [ცხადაია, მარტვილის რნი:211]

სამჭაჭა შავი //სუმჭაჭა//სამაჭაჭა – საჭაჭე ჯიში. [ივ.ჯ, საქ.ეკ.ისტ:590]

ტოროკუჩხი უჩა – „მტრედისფეხა“, გრძელი მტევანი და წვრილი მარცვალი ჰქონდა(ზემო სამეგრელო). [ივ.ჯ, შინამრეწველობა, ტ-V:155]

ტროვანი – ვაზიშ ჯიში, მაღლარი ნარით, მჭიდრო და შავი მარცვლები აქვს. [ცხადაია, სენაკის რნი:360]

უგვარო – ვაზის ჯიშია, ისხამს საშუალო სიდიდის შავ მარცვალს. ღვინო დება მაგარი და მლაყე (ს.მაკალ., გვ.189). [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

უჩაში¹ – ვაზის ჯიშია. ისხამს შავ ყურძენს. [ცხადაია, სენაკის რნი:365]

უჩაში² – უფროსი; მოზარეთუხუცესი ქელეხში; შავმარცვლიანი ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

უჩახარდანი – ვაზის ჯიშია ერთგვარი. [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

უჩაჭუბური – ვაზის ჯიში. [კეცხოველი, რამიშვილი; საქ.ამპელოგრაფია.]

ქველებუჩა – „ქველები შავი“, ვაზის ჯიში (საჭმელად განკუთვნილი). [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ყურია – შავმარცვლიანი ყურძნის ჯიში; ღრმა ფსკერი წყლისა. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

შონური¹ – ვაზის ჯიშია, ძველად ოჯალეშსაც ეძახდნენ. ს.მაკალათია: „ისხამს შავი ფერის მსხვილმარცვლიან მტევანს“. /ცხადაია, მარტვილის ჩრდ.ნაწილი:618)

შონური უჩა² – მარცვალი მოწვრილო ჰქონდა, მტევანიც პატარა. შონურ უჩას ოჯალეშსაც ეძახდნენ. /შინამრეწველობა,1989:154/

შამგი(შამუგი)//შამგო – შავი ყურძნის ჯიში. /ქობალია, მეგრულ-ქართული ლექსიკონი/

ჩხაბერძულა შავი – ვაზის ჯიში, მცირედ გავრცელებული.

ჭიფეში – ვაზის ჯიში, ისხამდა შავი ფერის ყურძენს, მწიფდებოდა კარგად, მარცვალი ჰქონდა წვრილი(„ჭიფე“), ოდნავ წოწოლა, კარგი ღვინო დგებოდა(სენაკ.ტოპ.,გვ.99), [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

ჭოდი – შავი ყურძნის ჯიშია, მაღლარი, შონურსაც უწოდებენ. ოჯალეშს ჰგავს; იგივე ჩეშონური, ანუ ჩერგვალი. შდრ. ქეგლ: „ჭოდი – შავი ყურძნია ჯიში. გავრცელებულია გურია-აჭარაში“. [ცხადაია, მარტვილის ჩრდ.ნაწილი:679; წალენჯიხა:264]

ჭოტიში – ვაზის ჯიშია ერთგვარი. ისხამს შავ, საშუალო სიდიდის მარცვალს, ღვინო დგებოდა საშუალო ხარისხის.(ს.მაკალ.გვ.189), [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

ხარდანი¹ – ხარდანის ჯიშის ვაზი მიშვებული იყო მაღლარზე. ისხამდა შავ ყურძენს,მტევნები ჰქონდა წოწოლა, მარცვალი დიდი და მრგვალი, ბევრს ისხამდა, საშუალო ხარისხის ღვინო დგებოდა. დღეს ეს ჯიში გაწყდა(სენაკ.ტოპ., გვ.94). [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.].

ხარდანი უჩა//ხარდანუჩა²  –  ხარდანი შავი(ვაზის ჯიში). [ქობალია,მეგ.ლ].

წითელი შეფერილობის ვაზის ჯიშები

ოჯალეში¹ – წითელყურძნიანი ვაზის აბორიგენული ჯიშია და გავრცელებულია უმთავრესად სამეგრელოს მთიან რაიონებში. ეს ჯიში ცნობილია აგრეთვე შონურის სახელწოდებით. ივ.ჯავახიშვილის განმარტებით ოჯალეში ვაზის მაღლარობის  გამომხატველი მეგრული ტერმინია, „ჯა“ ნიშნავს ხეს, ხოლო „ოჯა-ლეში“ ხეზე ასაშვებ ვაზს ანუ სახეივნოს. არსებობს ასეთი ვერსიაც, ერ.ნაკაშიძის მიხედვით „ოჯალეში“ ნაწარმოები უნდა იყოს  ვენახის ადგილმდებარეობის  აღმნიშვნელი მეგრული სიტყვისაგან „ბჟა“ (მზე) ; აქედან „ობჟალეში“ ანუ სამზეური ადგილმდებარეობა, მზვარე ადგილი. ლეჩხუმსა და აღმოსავლეთ გურიაში საკმაოდ გავრცელებული ჯიში ოჯალეშის სახელწოდებით. აღნიშნული ჯიშის შესწავლის შედეგად დადასტურდა, რომ გურიაში გავრცელებულ ოჯალეშს არავითარი კავშირი არ აქვს მეგრულ ოჯალეშთან. ოჯალეშის ყურძენს მოკლე მტევნები აქვს, მცირემოსავლიანია, მაგრამ საუკეთესო ღვინო იცის (ოჯალეშისაგან დაწურული ღვინო). [ხარბედია, ქართული ღვინის გზამკვლევი, 2018წ.]

ოჯალეში² – ვაზის ჯიშია, ისხამს შავსა და წვრილ მარცვალს, დგება წითელი ფერის საუკეთესო ღვინო. ოჯალეში < ო – ჯალ – ეშ – ი / საძელისი. [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

ოჯალეში³ – რესპ.: „ოჯალეში ვაზის ჯიშია ერთგვარი, ისხამს სუფრის ყურძენს. მარცვალი თეთრია და მსხვილი, დამსკი პალჩიკს ჰგავს“. [ცხადაია, სენაკის რნი:294]

პანეში – წითელი და შავი ფერის ვაზის  ჯიში. [კეცხოველი, რამიშვილი, საქ. ამპელოგრაფია.]

 იხ. „პანაში,პალეში, პალაში“.

პუმპულა – წითელი ყურძენი(ზემო სამეგრელო), [ივ.ჯ, შინამრეწველობა,ტ. IV, ნაწილი III მე-5:154)

უსახელო წითელი – შავი ფერის ვაზის ჯიში.

ფორონჯი – ვაზის ჯიში(ა.ჭანტ.), ფერია ერთგვარი – შეწითლებული(„შეწითლება დაწყებული“). (ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.)

ჩხოროკუნი – წითელი ფერის ვაზის ჯიში. [ივ.ჯ. შინამრეწველობის მასალები ტ. IV, ნაწილი III]                                                                                                                                                                 

ჭითაში – ყურძნის საღვინე ჯიში, მეგ.ჭითაში „წითელს“  ნიშნავს და თვით ყურძენიც წითელია. მაღლარი, მსხვილმარცვლიანი, შავი და ტკბილი ყოფილა. ღვინო თხელი, შედარებით მაგარი და კარგი დგებოდა.(ივ.ჯავახ., ეკონ.ისტ.,გვ.450)

ჭითა ხარდანი – „წითელი ხარდანი“, ყურძნის ჯიში. დეკემბერშიც კი იყო ტყეში. შეცვალა ადესამ. [ცხადაია, სენაკის რნი:410]

თავი VI

შინაური და ველური ვაზის ჯიშები

შინაური ვაზის ჯიშები:

აბელური – ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

აგუშა – აფხაზურში აღნიშნავს ვაზის ჯიშს. [ცხადაია, სამურზაყანო:13]

აკიდო – ყურძნის ჯიშია, ადესის შემოსვლის შემდეგ გადაშენდა. [ცხადაია, მარტვილის რნი, ტ-V:337]

აღუნური – ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ბორკღულა – ვაზის ტაბუირებული სახელი.

ბუდეშური – ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ბულიში – ვაზის ჯიში. [ცხადაია, ზუგდიდის რაიონი, ტ.III:25]

ბჟანოური – ვაზის ჯიში. ბჟანოური < ბჟაში-ნოჸური მზის ჩენჩო. [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

ბუტკურა – ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

გაბილური – გავლენიანი, საამო; ვაზის ჯიშიცაა. [ქობალია, მეგრ.ქ.ლ.]

გაგრა – ვაზის ჯიში(ა.ჭანტ., მასალები,გვ.225). [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ:225)

გვერიშ ბინეხი – ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

გჷდელია – ვაზის ჯიში, გიდელის მსგავს ყურძენს ისხამს. [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ]

დადიანური – ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

დედუფალიშ კითი – დედოფლისთითა, ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

დობილო – ვაზის ჯიში(მაღლარი, ხეზე ასაშვები), [ქობალია, მეგრ.ლ.]

დონდღობი – მსხვილი, ხორცსავსე, ხორციანი ვაზის ჯიში. იხ.დუნდღუბა//დონდღაბი(ლაზური). [ქობალიას, მეგრ.ლ.]

დღვინდღვიში¹ – ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

დღუ დუში² – ვაზის ჯიშია. მაშასადამე: დღუდღუშონა > დღუშონა > დღუჩონა. [ცხადაია, მარტვილის ჩრდ.ნაწილი: 212]

ეგუძგური – ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ვანწახურა – ვაზის ერთ-ერთი სახეობა(ჯიში). [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

ვერთახი – ვაზის ჯიში(ა.ჭანტ.,მასალები,გვ.225). [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

ზერდაში – ყურძნის ჯიშია ერთგვარი.ზედაშე – იხ. ოხვამერ ღვინი. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ზვენიშოური – ვაზის ჯიში. [ცხადაია, მარტვილის სამხ.ნაწილი:69]

თითკა – ვაზის ჯიში.

თემყვა – ვაზის ჯიში. დიდშუბლა, შუბლნათელი, ხემხვაზეც იტყვიან ზოგან. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

თოვანი – ვაზის ჯიში. [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

თოლშხუ – ვაზის ჯიში; თვალმსხვილი. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

თქვიფო – ვაზის ჯიში, ისხამდა დიდ მტევნებს; ამ ყურძნით გაძღომა იწვევდა მუცლის სისუსტეს („ფაღარათს“), (ა.ჭანტ., მას, გვ.225), [ქაჯაია, მეგ.ქ.ლექ.]

თხაბუზონა//ხაბზონა – რესპ.: „ყურძნის ჯიშია, თუმცა კი ამტკიცებს, რომ სწორი ფორმაა ხაბზონა და არა თხაბზონა. [ცხადაია, სენაკის რნი:189]

თხურთხი – ვაზის ჯიში.

იზაბელა – ვაზის ჯიში.

კაბერნე – ვაზის ჯიში. [ცხადაია, მარტვილის ჩრდ.ნაწილი:381]

კაპისონი, კაპისტონი(კაპის’ტ’ონს) – ბოტან. იგივეა, რაც კაპიტონი – ვაზის ერთ-ერთი ჯიშია. იხ. კაბისონი [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.].

კაპუნია – მომჟავო ყურძნის ჯიში. [ქობალია, მეგ.ლ.]

კეთილური – ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგ.ლ.]

კერთოლი¹ – რესპ. ვ.ღ.ვამბერია: „კერთოლი ყურძნის ჯიში ყოფილა. მე არ მოვსწრებივარ“. ალ.ქობალია: „კერთოლი – ვაზის ჯიში, „კერატის თვალი“. მართლაც: მეგრ. კერი „კერატი“ > კერთოლი „კერატის თვალი“. ივ.ჯავახიშვილის აზრით, კერთოლი <*კერიშ თოლი ღორისთვალა. [ცხადაია, სენაკის რნი:198].

კერთოლი² – ვაზის ჯიში; კერატის თვალი; მრუში თვალი(გადატ.). [ქობალია „მეგრ.ქ.ლ]

კეხურა -ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

კვაცახური – ვაზის ჯიში(ა.ჭანტ., მასალ,გვ.225). [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ].

კვაწარუხი- მჟავე(ტყემალი), ვაზის ჯიშიცაა ასეთი. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

კველები – ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ].

კიბირკაკალამი – მკვრივმარცვლიანი ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

კიკაჩე//კიკაჩა – წვრილმარცვლიანი ყურძნის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

კიკური – ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

კოლონწარე – მწარე-ცხარე, მეტად მწარე; ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

კოლოფეცხი – ყურძნის ჯიში. [ცხადაია, სამურზაყანო:84]

კაჲოში¹ – სახნავი აბაშის ჭალაში, ბუიწყუს სიახლოვეს. რესპ.: „კარგი სიმინდი მოჰყავთ ამ ჭალაში და კალოც აქვე ჰქონდათ“, „აქ იყო გაშენებული კოლოში, ანუ შონური ყურძნის ჯიში“. შესაძლებელია: ქართ.კალო > მეგრ.კალო ბ.-მ თქმა > კაჲო > კაჲოში. [ცხადაია, მარტვილის რაიონი, ტ.V:451] კოლოში² – ვაზის ჯიში, მწარეს დაიკრავს. [ქობალია, მეგრ.ლ]კოჲოში³ – < კოლოში „კოლოში ყურძნის ჯიშია, კოჲოშონა//კოჲოშონა ამ ფერდობზე ხარობდა, ორი ძირი ეზოში გადმოვიტანე და გავახარე“(რესპ. ტ.ჭილაია). [ცხადაია, მარტვილის რნი:346]

კუაჩი – ვაზის ჯიში(ა.ჭანტ.,მასალები,გვ.225),[ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

კუმუში –  ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

კუპალი//კუპალა//კუმპალი  – ვაზის ჯიში; 1.ოჯალეშის ახალგაზრდა ვაზი. რესპ.: ოჯალეშის ბებერ ვაზს ვუწოდებდით უბეს, ახალგაზრდას – კუმპალს(მასალები, ტ.IV,ნაწ.III,გვ 158). 2.მარცვალი ყურძნისა. [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ]

კუტალა – ვაზის ჯიში.  [ივ.ჯ, საქ.ეკ.ისტ. ტ.მე-2:52]

ლაგილური – ვაზის ჯიშია. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ლაგური – ვაზის ჯიში(ძველად). [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

ლობილური – ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

მაბრა – ვაზის ჯიში. [ივ.ჯ. საქ.ეკ.ისტ:452]

მალვაზია – ვაზის ჯიში(გ.ელიავა, კატალ.,გვ.42). [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

მარბა – ვაზის ჯიში. შდრ.: მაბრა [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლექ.]

მარგალური – ვაზის ჯიში. [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

მაჭარა – ვაზის სახეობა იყო, ყურძენი ადრე მწიფდებოდა. [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

მახვატელი – ანუ ოხვატუ, ვაზის საღვინე ჯიში. [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

მორცხვია – ვაზის ჯიში. [ცხადაია, მარტვილის რნი, ტ-V:348]

მოხვანჭკილი – ვაზის ჯიში(ა.ჭანტ.), [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

მუხიშხა – ვაზის ჯიში. [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

მწვანე – ვაზის ერთ-ერთი ჯიში(ა.ჭანტ., მასალები, გვ.226), [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

ნაზერდაში – ვაზის ჯიში, ტერასული. [ქობალია, მეგრ.ქ.ლ:504]

ნოვე – ვაზის ჯიში. [ცხადაია, წალენჯიხა:203]

ოპოპია – ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ორონა – საჩრდილობელი; ვაზის ჯიშიცაა. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ორხუმოლარი – ვაზის ჯიშია ასეთი, სქელკანიან ყურძენს ისხამს. სახრამუნო, სახრავი. [ქობალია,მეგრ.ლ.]

ოპოპი – ვაზის ჯიში. [ივ.ჯ, საქ.ეკ.ისტ, ტ-II:454]

ოტკვარალი – სატკვერი; ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ოქონა – ვაზის ჯიში. [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

ოფოთი – ვაზის ჯიში. [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

ოცხანური – ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ოჭკვატაია – მწკარტე, სქელკანიანი ყურძნის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

პუმპულა – ნესვის ჯიში, ვაზის ჯიში. იხ.პუმპული. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

პერკი – ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ჟვანური¹ – ვაზის ჯიში, კარგი ღვინო დგებოდა.(სენაკ.ტოპონ., გვ.109).  შდრ.: ჟვანია (გვარია), ჟვანური < ჟვანია-ური. (ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.)

ჟვანური² – ელიავა აღნიშნავს, რომ ჟვანური ვაზის ჯიშია. არაა გამორიცხული, მაგრამ  უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ჟვანური შეიძლება ნიშნავდეს ჟვანიას (გვარსახელი) ნაქონა, კუთვნილს წარსულში. [ცხადაია, სენაკის რნი:300)

რგვალკაკალამი – მრგვალმარცვლიანი ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

საკმელა//საკუმელი//საკუმა- ვაზის ჯიში, საკმეველის ხე. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

სანაფითა – ვაზის ჯიში. [ცხადაია, ჩხოროწყუს რნი:341)

საპიჩო – ვაზის ჯიში; სამარხვო. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

სალიხე//სალიხნე – ვაზის ჯიში (ოჯალეშის მსგავსია); ლიხზე გასაყვანად გადარგული და ხვიარად მიშვებული ვაზი.

სახარდანო – სახარდნე, ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

სახარჯო – ვაზის ჯიში. [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

სორეხი – ვაზის ჯიში; მაღალი, ტანაყრილი. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

სურანდი – ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

სუმჭაჭა – ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ტაბაკიში – ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ტობა – ვაზის  ჯიში. შდრ.: ქართ. ტაბე, ა-ტაბე. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ტობანიერი – ვაზის ჯიში(გ.ელიავა, კატალ., გვ 44). [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

ტოვანი – ვაზის ერთ-ერთი ჯიში(ივ.ჯ., საქ.ეკონ.ისტ., გვ.451), [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

ტოვახი – ვაზის ერთ-ერთი ჯიში(ა.ჭანტ.,მასალ,გვ 226), [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

ტოროკუჩხი¹ = მტრედის-ფეხა –  ყურძნის საღვინე ჯიში. ბეს.ნადარეიშვილის სიტყვით „ტოროკუჩხი ხეზე იყო“, ე.ი მაღლარი ყოფილა. [საქ.ეკ.ისტ, ტ-V:449]

ტოროკუჩხი² – ვაზის ჯიში, თეთრ, მარცვალი წვრილი, ღვინო იმდენად კარგი იცოდა; იმდენად მაგარი, რომ ცეცხლს აჰყვებოდა, მომჟავო იყო(მასალები, ტ-IV, ნაწ.III .გვ:155); სქოლიოში განმარტავს ივ.ჯავახიშვილი, მისი აზრით, ტოროკუჩხი ორნაწილედი სიტყვა უნდა იყოს: „მტრედის ფეხა“. [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

ტუტაში – ვაზის ერთ-ერთი ჯიში. [ქაჯაია მეგრ.ქ.ლ.]

ტიანდიდი – დიდმტევნიანი;  ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ]

უბესი – ოჯალეშის ბებერი ვაზი. ოჯალეშის ბებერ ვაზს ვუწოდებდით უბესს, ახალგაზრდას კუპალს (მასალები, ტ.IV, ნაწ.III, გვ.158). [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

უჩინებუ – ვაზის ჯიშია ერთგვარი(გ.ელიავა, კატალ.,გვ.42). [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

ფიჩხიური – ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ფრანგულა – ვაზის ჯიში; ისხამს საშუალო სიდიდის მარცვალს, დგება საშუალო ხარისხის ღვინო(ს.მაკალ.,გვ.189), [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

ფუჯიშთოლი – ფურისთვალა, ყურძნის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ქუმუ//ქუმურ – ზოგი მას მიიჩნევს ვაზის ჯიშაც ნაყოფის მომცემ ხედ.  შდრ.: ქუმელი: მეგრ.ქუმუ – მცენარე და მისი მარცვალი. „ერთგვარი ღომი“. [ცხადაია, ჩხოროწყუს რნი:254]

შანგუ – ვაზის ჯიში. შდრ.: შანგუა მცირერიცხოვანი გვარია(190 სული საქართველოში, ძირითადად სამეგრელოში). საერთოდ კი შანგუ, შანგო მეგრულში აღნიშნავს შავგრემანს და მეტსახელიცაა. [ცხადაია, მარტვილის ჩრდ.ნაწილი].

შანთი -ვაზის ჯიშია ასეთი. [ქობალია, მეგრულ-ქართული ლექსიკონი].

შონა – ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრულ-ქართული ლექსიკონი].

შხუკაკალამი – მსხვილმარცვლიანი ვაზის ჯიშიცაა ერთგვარი. [ქობალია, მეგრულ-ქართული ლექსიკონი].

შხუში – მსხვილისა, მსხვილ-მსხვილი; ვაზის ჯიში; მსხვილმარცვლიანი ნაყოფი აქვს. [ქობალია, მეგრული ლექსიკონი].

ჩხარი – „შეთხელებული ტყე“, ვაზის ჯიშიცაა – ც:ჩ; ე:ა [ქობალია, მეგრული ლექსიკონი].

ჩხარაზი – მეჩხერმტევნიანი ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრული ლექსიკონი].

ჩხერი – ვაზის ჯიში. [ქაჯაია,მეგ.ქ.ლექსიკონი].

ჩხოროკუხი -ვაზის ჯიში. [ქაჯაია, მეგ.ქ.ლექსიკონი].

ცანაფითა¹ – ვაზის ჯიში ერთგვარი./ქაჯაია, მეგრულ-ქართული ლექსიკონი/

ცანაფითა² – რესპ.: „ცანაფითა ყურძნის ჯიშია. თეთრი, მაღლარი, აქვს მჭიდრო მტევანი წვრილი, მცვივანა მარცვლებით“. /ცხადაია,სენაკის რნ.გვ:394/

ცანაფეთა³ – სანაფითა ვაზის ჯიშია. /ცხადაია,მარტვილის ჩრდ.ნაწილი,გვ:640)

ცქიტილიში – ყურძნის ჯიში.

ცქიშონური – ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ცქიცქი – იგივე ცქიშონური, ვაზის ჯიში. [ცხადაია, მარტვილის ჩრდ.ნაწილი:646]              

ცხიმურული – ვაზის ჯიში. [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

ცხინკილოური//ცხინკოლური -ვაზის ჯიში. ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

ცხუკა – ყურძნის ჯიშია ერთგვარი. საერთოდ კი ცხუკე მშრალ ადგილს ნიშნავს. [ცხადაია,ხობის რნ. ქ.ფოთი:284]

წყუიში¹ – ვაზის ჯიში. [ცხადაია, სენაკის რნი:407]

წყურიში² – ვაზის ჯიში; ჭოჭი(ფეხისა), კვირისტავი, ქვის რგოლი, რომელსაც ჩამოაცვამენ თითისტარის ბოლოში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

წვანე – მწვანე; მწვანილი; მცენარე; ვაზის ჯიში; ლურჯი; ლურჯი სამგლოვიარო სამოსი(იცვამენ შედარებით მსუბუქი გლოვის დროს). [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ჭაიაში – ვაზის ერთ-ერთი ჯიში იყო ძველად. შდრ.: ჭაია(გვარია). [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

ჭანდიშ ჸურზენი – ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ქ.ლ.]

ჭვიტილური – ვაზის ჯიში, ღონიერი და მოსავლიანი; მჭვერვალი, გამჭვირვალე, ჭვერნარი(გვირიტის სახეობა). [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ჭითანური – ვაზის ჯიში, მაღლარი, შავ ყურძენს ისხამს, კარგი მოსხმა სცოდნია, დგებოდა საშუალო ხარისხის ღვინო. შდრ.: გვარი ჭითანავა. [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

ჭიფე ჸურზენი – ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ჭჷფეში//ჭჷფეშონა¹ – ვაზის ჯიში, ისხამს წვრილ მარცვალს, > ჭჷფეშონა „სადაც ჭჷფეშია გაშენებული“, რესპ.: „არ აგერიოთ, ჭჷფეშანი ვიწრო ნაკადულია სოფ. უშაფათში“. [ცხადაია, სენაკის რნი:414]

ჭიფეშონა² – ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ჭიფეჸურძენა – „წვრილყურძენა“, წვრილყურძნიანი ვაზის ჯიში.

ჭოტიში – ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ჭუბიში – სახარდანე ვაზის ჯიში. [ცხადაია, ჩხოროწყუს რნი:438]

ჭუბერი – ვაზის ჯიში. [კეცხოველი, რამიშვილი; საქ.ამპელოგრაფია.]

ხარდანი ¹ყურძნის ჯიშია, მაღლარია, ე.ი. მაღალ სარზე აშვებული ვაზია.ისხამს წვრილ ყურძენს, თეთრს ან შავს. [ცხადაია, ხობის რნი. ქ.ფოთი].

ხარდანი³ – ვაზის ჯიშიცაა და ვაზის ასაშვები მაღალი, ლატანგადებული სარებიც.  

ს.-საბა: „სარიანი ვენახი“. ხარდანი ეწოდება ვაზის ასაშვებ ტალავერსაც“. [ცხადაია, სენაკის რნი.].

ხანდანი² – ვაზის ჯიში, ეხვევა ხეს და ძალიან მაღლა ადის. შდრ.:ხარდანი. [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლექსიკონი].

ხიხვი – ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგ.ლ]

ხორშონა – ვაზის ჯიში.[ქობალია, მეგ.ლ]

ხევარდული – ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგ.ლ]

ხემხუ – ვაზის ღვთაება; ხემხვაია, ხეხვიარა, ვაზის ჯიშია, გავრცელებული ყოფილა სამურზაყანოში (ი.ყიფშიძე.). [ქაჯაია, მეგ.ქ.ლექსიკონი].

ხოჯიშთოლი//ხოჯიშ თოლი – ხარისთვალა(ვაზის ჯიში, მცენ.). [ქობალია, მეგ.ლ]

ჯაბური – ვაზის ჯიში (გ.ელიავა, კატოლოგ., გვ.44), [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

ჯანაშური –  ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ჯუმუტია – პირქუში, უხეში, ჯმუხი;  ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ველური ვაზის ჯიშები:

ავრეხი -უნაყოფო ვაზი. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ბაბილო¹ – ტყის ვაზი, უსურვაზი. [ცხადაია, წალენჯიხის რნი:55]

ბაბილუა² – ქართ. ბაბლ-ოვან-ი. რ.ერისთავი განმარტებით ბაბილო არის კრიკინა,გრძღვამლი,უსურვაზი.

ბარძღი – ველური ან გაველურებული ვაზი, გაფარჩხული, გამეჩხრებული(ბუჩქი). [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ბურეხი¹ – უსურვაზი, გარეული ვაზი, ხვიარა და უნაყოფო. ალ.ქობალია: „უსურვაზი; ღვლერჭი“. [ცხადაია, წალენჯიხის რნი:62]

ბურეხი, ბურუხი² – „უსურვაზი, გარეული ვაზი“(ი.ყიფშიძე). რესპ.: „ბურეხი, ვაზისებური მცენარეა, ხეებზე ან კლდეებზე ადის, ფოთოლი ცვივა“. [ცხადაია, მარტვილის სამხ.ნაწილი:154]

გვერიშ ბინეხი – ვაზის ჯიში. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

მტკუი ბინეხი – უსურვაზი. [ალ.მაყაშვილი, ბოტან.ლ.:144]

მცელა – უსურვაზის სახეობა.

ტყარი ბინეხი – უსურვაზი,ტყის ვაზი, გემრიელი(ა.მაყ.), შდრ.: ჩიტიში ჸურძენი. [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

უჩა ტყა¹ – ძაღლყურძენა, თეთრყვავილა ლაშქარა და ოროვანდი. იხ. დიხაშ მელიშა, ღვინჯა-ღვინჯა(ა.მაყ.), [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.].

უჩა ტყა² – შავი ტყე, უღრანი, დაბურული, ძაღლყურძენა. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

უჩა ტყა³ – ძაღლყურძენა, თეთრყვავილა ლაშქარი და ოროვანი. [ალ.მაყაშვილი, ბოტან.ლ.:150]

ღვინჯა-ღვინჯა – ძაღლყურძენა. [ალ.მაყაშვილი, ბოტან.ლ.:151]

ყურძენიშ(ი) ვარდი – ცის ვაზი. [ალ.მაყაშვილი, ბოტან.ლ.:151]

შხურიჩი¹ – გარეული ვაზი. შდრ.: ბურეხი. შხურიჩი=შხურიშ ჭი „ცხვრის წელი“, ვაზისნაირი ხვიარა და მცოცავი მცენარე(პ.ცხად,. ძიებ., გვ.119), [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

შხურიშ ჯჷ² – ვაზისებრი ხვიარა მცენარე.

ჩიტიში ჸურზძენი¹ – უსურვაზი, ტყის ვაზი. იხ.ტყარი ბინეხი(ა.მაყ.).  ვაზის ეს ჯიში ველურად იზრდებოდა, თხელი და წვრილი ყურძენი იცოდა, გემრიელი იყო (მასალები, ტ.IV, ნაწ.III გვ.154.), [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

ჩიტიშ ჸურზენი² – უსურვაზი, ჩიტყურძენა (ვაზის ჯიში). [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ცხენიშ ჸურზენი – ცხენის ყურძენი(გარეული ვაზის ჯიში). [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ხურტკმელი – თეთრეკალა, კრიკინა, ველური ვაზი(მცენ.). [ქობალია, მეგრ.ლ.]

ჯოღორბინეხი – შორვალა. [ალ.მაყაშვილი, ბოტ.ლ.]

ჯოღორიში ჸურძენი// ჯოღორიშ მაჸურზენია¹ – მცენარეა ერთგვარი, ძაღლყურძენა. იხ. დიხაში მელიშია, ღვინჯა-ღვინჯა, უჩა ტყა(ა.მაყ.). [ქაჯაია, მეგრ.ქ.ლ.]

ჯოღორიშ მაჸურზენია² – ძაღლყურძენა. [ქობალია, მეგრ.ლ.]

თავი VII

ლაზეთი, ლაზური ვაზის ჯიშები

   ისტორიული ლაზეთი მოიცავს ტერიტორიებს ტრაპიზონიდან გონიომდე. ის ძველი კოლხეთის განუყოფელ ნაწილს წარმოადგენდა, მაგრამ საქართველოს შემადგენლობაში ძალიან ცოტა ხნის განმავლობაში შემოდიოდა. დღესდღეისობით, ლაზეთის თანამედროვე საქართველოს შემადგენლობაში მხოლოდ 3 სოფელია დარჩენილი-სარფი,გონიო და კვარიათი.

   იმის მიუხედავად, რომ დღეს მათ თითქმის დავიწყებული აქვთ თავიანთი წარმომავლობა. ლაზებმა დღემდე შემოინახეს კულტურის ყველა ზოგადქართული ელემენტი. მათ შორის ვაზის კულტურასთან დაკავშირებული ტრადიცია(ლაზური ვაზის ჯიშები).  

   ცნობილია, რომ ლაზეთში მევენახეობა იყო გავრცელებული, ძირითადად გავრცელებულია ყურძნის მაღლარი ჯიშები.

 ქვემოთ მოცემულ ვაზის ჯიშებიდან შევხვდებით უშუალოდ ლაზური წარმოშობის იტორიულ ჯიშებს და რამდენიმეს ისეთს, რომელიც საერთოა კოლხურისთვი//მეგრულისთვის

ჩვენი ცნობით ამჟამად შემორჩენილია ვაზის შემდეგი ჯიშები( გიორგი ჭეიშვილი „ეთნოგრაფიული ექსპედიცია ლაზეთში“) :

დონდღაბი¹ – ვაზის ჯიში.

დუნდღუბა ²- დონდღაბი; ყურძნის ჯიში[თანდილავა, ლაზ.ლ]

თეфერიწა – ყურძნის ჯიში. [თანდილავა, ლაზ. ლ]კატუჸურზენი – ყურძნის ჯიშია. [თანდილავა, ლაზ.ლ.]

კატუჸურზენი – ყურძნის ჯიში. [თანდილავა, ლაზ.ლ.]

კაჭიჭი – ყურძნის ჯიში. [თანდილავა, ლაზ.ლ]

კოლოში – ვაზის ჯიში

მცელა – უსურვაზის სახეობა. [თანდილავა, ლაზ.ლ.].

მჭიფეში – ვაზის ჯიში.

ტაგინძურა – მტევანგრძელი ვაზის ჯიში. [თანდილავა, ლაზ.ლ.]

ჭეიში – ვაზის ჯიში. შდრ.: გვარი „ჭეიშვილი“.

ხოშკანძელა – ყურძნის ჯიში მაღალმთაში. [თანდილავა, ლაზ.ლ.]

ხოჯიშთოლი – ვაზის ჯიში.ხუთათული – ყურძნის ჯიშია. [თანდილავა, ლაზ.ლ.]

ხუთათული – ყურძნის ჯიშია. [თანდილავა, ლაზ.ლ.]

ხჩე ყურძენი – ვაზის ჯიში.

   ზემოთხსენებული ვაზის სახეობებიდან შეგვხვდა უშუალოდ ლაზური წარმოშობის ისტორიული ყურძნის ჯიშები და რამდენიმე ისეთი, რომელიც საერთოა კოლხურისთვის, მეგრულისთვის (მაგ.: დონდღაბი, დუნდღუბა; კაჭიჭი, კოლოში, მჭიფეში, ხოჯიშთოლი, ჭეიში, ხჩე ყურძენი.). ეს ყოველივე კი, გვავარაუდებინებს, რომ გაცილებით მეტი ვაზის ჯიში ფიქსირდებოდა აქ, ან საკოლექციო ნაკვეთებსა თუ მიუვალ სოფლებში დღეესაცაა შემორჩენილი, როგორც კულტურული, ისე ველური სახეობა.

   როგორც დავინახეთ, ძალიან მწირე მასალა გვაქვს საქართველოს ძირძველი ტერიტორიის, უსამშობლოდ დარჩენილი ჩვენი მოძმეების, ლაზეთის ვაზის კულტურაზე. ფაქტობრივად არ არსებობს ლიტერატურა, რომელზე დაყრდნობით სრულყოფილად შეიძლება ვიმსჯელოთ ლაზეთში შემორჩენილ, გადაშენების პირას მყოფ ვაზის ჯიშებსა და ამასთან დაკავშირებულ ტრადიციებზე. ამიტომაც, კიდევ ერთხელ უნდა დაიგეგმოს ეთნოგრაფიული ექსპედიცია, რომელიც უშუალოდ ადგილობრივი ლაზი მოსახლების კარდაკარ გამოკითხვით შეძლებს ინფორმაციის ვაკუუმის აღმოფხვრას.

დასკვნა

  ნაშრომში მოცემულია დასავლეთ საქართველოსა და ლაზეთში გავრცელებული ვაზის ჯიშების აღმნიშვნელი ლექსიკა და ზოგიერთი ლექსიკური ერთეულის ლინგვისტურ-შედარებითი ანალიზი. აღვნიშნეთ, რომ ჩვენამდე კოლხური ყურძნის ჯიშების აუარება სახელმა მოაღწია, რაც იმას ნიშნავს, რომ საქართველო და ამასთან ერთად სამეგრელოს კუთხე  ვაზის კულტურის მდიდარ და ერთ-ერთ უძველეს კერად უნდა მივიჩნიოთ. 

  გავაანალიზეთ, რომ  საქართველოში (სამეგრელოსა და ლაზეთში) ვაზი, არა მხოლოდ ნაყოფის მომცემი მცენარეა, არამედ კულტურის ელემენტი, იდენტობისა და ღირებულებების გამოხატულება. ამიტომაცაა, რომ ძველი ეკლესიის კარები ხშირად ვაზის ფიცრებისგან კეთდებოდა.

  მიმოვიხილეთ თუ რა ვაზებია მთელ მსოფლიოში (2000-ზე მეტი), აქედან 530-მდე დადასტურებულია საქართველოში, რომლებიც ევროპული ვიტისის სახეობას განეკუთვნება. აგეთვე, მეგრულ-ლაზურში რამდენია რეალიზებული. თანდართულ ლექსიკონს თვალს თუ გადავავლებთ, დავინახავთ, რომ მარტო დასავლეთ საქართველოში დადასტურებულია 300-მდე კულტურული ვაზის ჯიში და პლუს 20-მდე ველური ვაზის სახეობა.  ცხადია, ბევრისთვის ეს ფაქტი სასიამოვნო სიახლე იქნება და კიდევ ერთხელ მიგვანიშნებს კოლხურ სიმდიდრეზე.

  აღვნიშნეთ, რომ ლაზური მასალა ამ მიმართულებით ძალიან ცოტა გვაქვს, თუმცა გამოვყავით დადასტურებული უშუალოდ ლაზური წარმოშობის ვაზის ჯიშები და ისეთებიც, რომლებიც საერთოა მეგრულისთვის. ეს ყოველივე მიგვანიშნებს, რომ დრომ და  ისტორიამ, პოლიტიკურმა ფაქტორმა კულტურის ასეთი გამოხატულება ვერ წაშალა.

  ტერმინთა დიფერენცირებით შევძელით გაგვერჩია ერთმანეთისაგან დაბლარი და მაღლარი ვაზის სახე. ვაზის ასეთი სახელი, როგორც ივანე ჯავახიშვილი აღნიშნავს „მათი დაბლარად, აგრეთვე მაღლარად გაზრდის განკუთვილობის გამომხატველია“. ნათელი შეიქმნა, რომ სამეგრელოსა და ლაზეთში ძირითადად მაღლარი ვაზის სახეობა გვხვდება. ასევე, დავინახეთ, რომ ლექსიკური ფონდიც მდიდარი გვაქვს ვენახის, ვაზ-ყურძნის სინონიმურ ერთეულებთან მიმართებით (მამული//მამულონი, ბენე//ობენე//ოფერე ბენე, ბინეხი, ბენეხი).

   განვასხვავეთ, დავახასიათეთ ველური(ssp.silvestris Gmel) და კულტურული(ssp.satira d.G)  ვაზის მნიშვნელობები. ძირითადი განსხვავება ისაა, რომ ველური საკმაოდ ერთგვაროვანია, ხოლო კულტურული ვაზი მეტად ცვალებადი. ამ მხრივაც, სამეგრელოსა და ლაზეთში არსებული  საინტერესო ლექსიკური ერთეულები წარმოვადგინეთ.

   ცხადია, როდესაც ვსაუბრობთ მევენახეობაზე, ვაზის თემატიკაზე, ყურადღების მიღმა არ უნდა დაგვრჩეს ამპელოგრაფიის მეთოდიკა, რომელიც მსოფლიოში აღიარებული მეთოდია და შემუშავდა მე-19 ს-ში. ესაა ვაზ-ყურძნის დახასიათება-აღწერის წესი. როგორც მევენახეობის სახელმძღვანელოშია მოცემული „ამპელოგრაფია ბერძნ.სიტყვაა და ნიშნავს – ვაზის აღწერას. მსოფლიოში არსებული თითოეული ვაზის ჯიში მოთავსებულია ერთ საერთო ოჯახში, რომელსაც ეწოდება ამპელიდე“.

  ჩვენ დეტალურად მიმოვიხილეთ საქართველოში გავრცელებული ვაზის ჯიშების სახელდების სისტემა, ივ.ჯავახიშვილის საქ.ეკ.ისტირიის მე-2 ტომზე დაყრდნობით და პარალელურად ნიმუშის სახით წარმოვადგინეთ სამეგრელოში დადასტურებული ლექსიკური ერთეულები. გამოვყავით დასავლეთ საქართველოში გავრცელებული შემდეგი ტიპის ვაზის სახეობები: სადაურობის მაუწყებელი, ფიზიკური თვისებების, მტევნის აგებულების, გემოს გამომხატველი, დანიშნულებითი სახელების ვაზის ჯიშების ჯგუფი. აგრეთვე, ვაზის ჯიშების ის სახელები, რომელთა სახელწოდება ვაზის ლერწს შეეფარდება. ყველაზე მეტი წილი კი, ფერის გამომხატველ ყურძნის სახეობებზე მოდის.  ამავე დროს, გავიზიარეთ ბ.მერაბ ჩუხუას შეხედულება და  საენათმეცნიერო წრეში, მევენახეობის სფეროში, ფაქტობრივად, დავამკვიდრეთ თვალსაზრისი გვარების სახელდებით ნაწარმოები ყურძნის სახეობებთან მიმართებით. და ბოლოს, შედარების მეთოდით გამოვყავით ამ ტიპის ვაზის ჯიშები.

 ამდენად, ზემოთ წარმოვაჩინეთ როგორ და რა ნიშან-თვისებებით ხდება ვაზის ჯიშების სახელდება ქართულ რეალობაში და როგორაა ის რეალიზებული სამეგრელოს ვაზ-ყურძნის ჯიშების სახელწოდებებში.

  მოძიებულ ლექსიკონზე დაყრდნობით დავრწმუნდით, რომ გაცილებით მეტი ვაზის სახეობა დასტურდება და აღინიშნებოდა დასავლეთ საქართველოში, დღეს კი ამ ჯიშების ნაწილი აღარ არსებობს. ეს ყოველივე კი იმაზე მიანიშნებს, რომ სამეგრელოსა და ლაზეთში მევენახეობა, ერთ-ერთი ისეთი მნიშვნელოვანი დარგია, რომელიც ფართოდ უნდა განვითარდეს. გადაშენებული ჯიშები, რომლებიც მხოლოდ საკოლექციო ნაკვეთებშია შემორჩენილი ძირძველ სოფლებს უნდა დაუბრუნდნენ და ხელი შეეწყოს მათ განაშენიანებას.

  ჩვენ ნათლად დავინახეთ, რაოდენ მნიშვნელოვანი ენობრივი მასალა გვქონია  ვაზის სახეობებთან მიმართებით მეგრულ-ლაზურში. მოვიძიეთ და თავი მოვუყარეთ ამ კუთხით არსებულ ლექსიკას. გამოვიყენეთ უმდიდრესი მასალა: ლაზური ლექსიკონი, მეგრული ლექსიკონი და მეგრულ-ქართული ლექსიკონი. ეს ფაქტი კი, კიდევ ერთი წინ გადადგმული  ნაბიჯია ჩვენი ქართველული ენების საკეთილდღეოდ.

   რა თქმა უნდა, გამოვყავით ზოგიერთი სიტყვის ენობრივი მონაცემები (ენაში როგორ არის რეალიზებული). მოვიხმეთ სხვადასხვა მეცნიერ-მკვლევართა თვალსაზრისები და შევადარეთ ქართულ-მეგრულ-ლაზური მასალა.

ამდენად დასავლეთ საქ-ში სულ გვაქვს შემდეგი ვაზის ჯიშები:

ლექსიკონი

-ა-   

აბელური

 აბშილური

აბშილური უჩა

აგურძგული

აგუშა

ადესა//ადეცა

ადესაუჩა

ავრეხი

აკალოშრა

აკიდო

ამბალახი

ამლახვა

აფშილური

აფხაზურა

აღუნური

-ბ-

ბაბილო//ბაბლოში

ბარძღი

ბჟანოური

ბუდეშური

ბულიში

ბურეხი

ბუტკურა

-გ-

გაბილური

გაბრა

გაგრა

გრეხი//გჷრეხი//გირეხი//გერეხი

გვერიშ ბინეხი

გოდავათური//გოდაათური/გოლაათური//გუდა(უ)თური

გუდური

გუდურჩე

გჷდელი

-დ-

დადიანური

დედუფალიშ კითი

დობილო

დონდღობი//დონდღო

დონდღვაზია

დღვინდღვიში//დღურდღუში//დღუნდღუში//დღუდღუში//

დუნდღუში ჩე

დუნდღუბა//დონდღაბი

-ე-

ეგუძგური

ეშერძგული

-ვ-

ვანწახურა

ვერთახი

-ზ-

ზედი//ზე(დ)იდი

ზერდაგი

ზერდაში

ზვენიშოური

-თ-

თეთრიშა

თემყვა

თეфერიწა

თოვანი

თოლშხუ

თქვიფო

თხაბ(უ)ზონა

თხურთხი//თხურთხუ

-ი-

ისირიმა

-კ-

კაბისონი

კაბერნე

კამური

კაპისონი//კაპისტონი//კაპიტონი

კაპუნია

კატუჸურზენი

კაჭიჭი

კეთილური

კერთოლი

კეხურა

კვაწარუხი/კვაწახურა//კვაცახური

კველები

კიბირკაკალამი

კიკაჩე

კიკური

კოლონწარე

კოლოფეცხი

კოლოში//კოჲოში

კრახუნა

კუაჩი

კუმუში

კუპალი

კუტალა

-ლ-

ლაგური

ლაგილური//ლაგვილური

ლაგილური შავი

ლიხნი

ლობილური

ლორჯული უჩა

-მ-

მაური

მაბრა//მარბა

მალვაზია

მარგალური

მაღლარი

მაჩანური

მაწყვატერა

მაჭკვატური//მაჭყვატური

მაჭყვადუნა//მაჭყვადური

მახვატელი

მახვატელი(უჩა)

მორცხვია

მოხვანჭკილი

მუხიშხა

მტკუი ბინეხი

მცელა

მწვანე

-ნ-

ნაზერდაში

ნოვა//ნოვაია

-ო-

ოპოპია

ორონა

ორხუმოლარი

ოტკვარალი

ოფერე

ოფოთი

ოფოფი

ოქონა

ოჩეში

ოცხანური

ოჭკვატაია

ოჯალეში

-პ-

პანეში//პანაში//პალეში//პალაში

პანეშუჩა

პაპასქირი

პერკი

პუმპულა

-ჟ-

ჟვანური

-რ-

რგვალკაკალამი

                                                                  -ს-

საადრეო ჩეში

საკუმა//საკმელა//საკუმელა

სამაჭრო//სამანჭრო//სამარჭო

სამანჭრო შავი

სამაჭაჭა

სამჭაჭა შავი

სანაფითა

საპიჩო

სახარდანო

სახარჯო

სორეხი

სუმჭაჭა

სურანდი

-ტ-

ტაბაკიში

ტიანდიდი

ტობა

ტობანიერი

ტოვანი

ტოვახი

ტოროკუჩხი

ტოროკუჩხი უჩა

ტროვანი

ტუტაში

ტყარი ბინეხი

-უ-

უბესი

უგვარო

უმონჭაფუ

უჩა ტყა

უჩაში

უჩახარდანი

უჩინებუ

-ფ-

ფიჩხიური

ფორონჯი

ფრანგულა

ფუჯიშთოლი

-ქ-

ქავთარული

ქექველები

ქველებუჩა//ქველები შავი

ქუმურ

-ღ-

-ყ-

ყურია

ყურძენიშ(ი) ვარდი

-შ-

შამგი//შამუგი//შამგო

შანგუ

შანთი

შონა

შონური

შონური უჩა

შხუკაკალამი

შხურიჩი

შხუში

-ჩ-    

ჩეკოლოში//ჩეკულოში

ჩემთასი

ჩემური

ჩერგვალი//ჩერგვალი თეთრი

ჩეში>ჩეშონა>ჩეჩონა

ჩეჩქიში

ჩეჭიფეში//ჩაჭიბეში//ჩეჭჷფეში

ჩეხარადანი

ჩიტიშ ჸურზენი//ჩიტიში ჸურძენი

ჩიჩქიში//ჩიჩკიში//ჩეკში

ჩხარაზი

ჩხარი

ჩხერი

ჩხოროკუნი//ჩხოროკუხი

ჩხუჩეში

-ც-

ცანაფითა/ცანაფეთა/სანაფითა

ციცკა

ცოლიკოური

ცქიშონური

ცქიცქი

ცხენის ჸურზენი

ცხენიშ ძუძუ            

ცხიმურული

ცხინკოლური//ცხინკილოური

ცხჷკჷში

ცხუკა

                                                              -ძ-            

-წ-

წალენჯიხის თეთრი

წვანე

წონწოლი

წყურიში//წყუიში

-ჭ-

ჭაიაში

ჭანდიშ ჸურზენი

ჭითა ხარდანი

ჭითანური

ჭითაში

ჭიფე ჸურძენი//ჭიფეჸურძენა

ჭიფეში//ჭჷფეში

ჭიფეშონა

ჭვიტილური

ჭვიტილური ჩე

ჭოდი

ჭოტიში

ჭუბერი//ჭუბური

ჭუბიში                                   

-ხ-

ხარდანი//ხანდანი//ხარანი

ხარდანიუჩა

ხარდანჩე

ხორშონა

ხოჯიშ თოლი

ხიხვი

ხევარდული

ხემხუ

ხოშკანძელა

ხოჯისთოლი

ხუთათული

ხურტკმელი

-ჯ-

ჯაბური

ჯანაშური

ჯაში

ჯვეში ჩეში

ჯოღორ ბინეხი

ჯოღორიში მაჸურზენაია//ჯოღორიში ჸურძენი

ჯუმუტია

-ჰ-

ჰამოში

ბიბლიოგრაფია:

1. ასათიანი ლ. ვაზის კულტურასთან დაკავშირებული ლექსიკა ძველ ქართულსა და თანამედროვე დიალექტებში. თბ.: 1978.

2.ბაღაშვილი გ, ინტერვიუ,რადიოთავისუფლება„ვაზი,როგორცცივილიზაციისსაზრდოდათანამგზავრი“,2010წ.

• გოცირიძე  ე.  გოდაბერიძე ა. მევენახეობა, თბ., 2009.

• ზვიადაური ნ. სადისერტაციო თემა – წულუკიძის თეთრას ბიოლოგიური და სამეურნეო-ტექნოლოგიური თვისებების შესწავლა; თბ.,2018.

• თანდილავა, ლაზური ლექსიკონი, თბ., 2013.

• კეცხოველი ნ. რამიშვილი მ. ტაბიძე დ., საქართველოს ამპელოგრაფია –   საქართველოს  სსრ მეცნიერებათა აკადემიის  გამომცემლობა, თბ., 1960.

• კვაჭანტირაძე რ.დ.  ვაზის ჯიში თბილისური, თბ., 1972

• მაყაშვილი ალ. ბოტანიკური ლექსიკონი, მცენარეთა სახელწოდებანი. თბ., საბჭოთა საქართველო; 1961

• მაყაშვილი კ.  ბოტანიკური ლექსიკონი. თბ. 1961

• ტაბიძე დ. ვაზისახალიჯიშებისაქართველოში; სსრ თბილისი 1954

1. ფენრიხი ჰ. სარჯველაძე ზ.,  ქართველურ ენათა ეტიმოლოგიური ლექსიკონი, თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, თბ.1990

1. ქანთარია ვ. რამიშვილი ი., მევენახეობის სახელმძღვანელო, 1948

1. ქაჯაია ო. მეგრულ-ქართული ლექსიკონი; I ტომი (ა – ე). თბ., „ნეკერი“, 2001.

1.  ქაჯაია ო. მეგრულ-ქართული ლექსიკონი; II ტომი (ზ – ს). თბ., „ნეკერი“, 2002.

1.  ქაჯაია ო. მეგრულ-ქართული ლექსიკონი;  III ტომი (ტ – ჰ). თბ., „ნეკერი“, 2002.

1.  ქაჯაია ო. მეგრულ-ქართული ლექსიკონი;  IV ტომი (დამატებანი). თბ.,

              „ინოვაცია“, 2009.

1. ქობალია ა. მეგრული ლექსიკონი; თბ., „არტანუჯი“, 2010.

1. ღლონტი თ, ღლონტი ზ; კახური მცვივანი; ღვინის ეროვნული სააგენტოს ბიბლიოთეკა, თბილისი 2014წ.

1. ჩოლოყაშვილი ს. მევენახეობა, სახელგამი სასოფლო სამეურნეო სექტორი., 1939 წ.

1. ცხადაია პ. სამურზაყანოს ისტ. და თანამედროვე ტოპონიმია, თბ., 2004.

• ცხადაია პ. სამეგრელოს გეოგრაფიული სახელწოდებანი, I ( წალენჯიხის რაიონი), თბ., 2004.

• ცხადაია პ. სამეგრელოს გეოფრაფიული სახელწოდებანი, II (ზუგდიდის რაიონი), თბ., 2007.

• ცხადაი პ. სამეგრელოს  გეოგრაფიული სახელწოდებანი, IV (ჩხოროწყუს რაიონი), თბ., 2008.

• ცხადაია პ. სამეგრელოს გეოგრაფიული სახელწოდებანი, V (მარტვილის რაიონი, I, სამხრეთი ნაწილი), თბ., 2009.

•  ცხადაია პ. სამეგრელოს გეოგრაფიული სახელწოდებანი, VI (მარტვილის რაიონი, II,  ჩრდილოეთი ნაწილი), თბ., 2012.

• ცხადაია პ. სამეგრელოს გეოგრაფიული სახელწოდებანი, VII, სენაკის რაიონი. თბ., 2013.

•  ცხადაია პ. სამეგრელოს გეოგრაფიული სახელწოდებანი, VIII, აბაშის რაიონი, თბ., 2013.

• ხარბედია მ. ქართული ღვინის გზამკვლევი, თბილისი., 2018.

• ხარბედია მ. ღვინის კლუბი.

• ჯავახიშვილი ივ. საქართველოს ეკონომიკური ისტორია, წიგნი მეორე, თბილისი,. 1964 .

• ჯავახიშვილი ივ. საერთორედაქციით, მასალები საქართველოს შინამრეწველობისა და წვრილი ხელოსნობის ისტორიისათვის. თბ. „მეცნიერება“, 1989.